Wymienione przepisy nakładają wymóg uzyskania decyzji organu konserwatorskiego, nie przywidują natomiast możliwości ograniczenia się inwestora wyłącznie do wystosowania zgłoszenia o przystąpieniu do tychże prac. W tej sytuacji szczególnego znaczenia nabiera jednoznaczne określenie zakresu ochrony, a co za tym idzie wachlarz działań przy zabytku, które wymagają pozwolenia konserwatora zabytków.

W wymienionych przypadkach ochroną prawną z mocy decyzji o wpisie do rejestru zabytków objęto wskazane, historycznie ukształtowane przestrzenie (np. założenie reprezentujące jedną z najstarszych form osadniczych na terenie Polski tj. grodu rozwijającego się poprzez klasyczne ogniwa: podgrodzie, osadę targową, miasto lokacyjne), zawierające  poszczególne elementy zabytkowe oraz ich wzajemny układ względem siebie (powiązania funkcjonalne i  kompozycyjne). Tym samym poddano całościowej ochronie konkretne, trójwymiarowe wnętrza urbanistyczna nie zaś wypreparowane z tychże całości pojedyncze relikty rozplanowania i zabudowy. Działania, podejmowane w miarę potrzeb w obrębie tychże zabytków, mogą doprowadzić do ich rewaloryzacji (uzyskania stanu umożliwiającego w pełni odbiór ich wartości), jak i - nieumiejętnie dobrane i zrealizowane  - do zubożenia walorów lub nawet całkowitego zniszczenia.

Obok koniecznej do zachowania wartości niematerialnej tj. koncepcji jaka ukształtowała zabytkową, materialną strukturę np. czternastowieczne miasto na prawie chełmińskim, dziewiętnastowieczną osadę patronacką, czy też dwudziestowieczne miasto ogród, wzmożonej ochronie podlegają te zabytki nieruchome wchodzące w skład zabytkowego układu, które posiadają samoistną wartość zabytkową, rozpoznaną poprzez sporządzenie dokumentacji konserwatorskiej (karta ewidencyjna) i tym samym włączone do ewidencji (np. ratusz, fara, zamek, willa, aleja). Innymi słowy to, że dana nieruchomość wchodzi w skład zabytkowego układu nie jest tożsame z uznaniem za zabytek każdej nieruchomości położonej na jego terenie (np. współczesnych magazynów). Należy też zaznaczyć, iż decyzja odniesiona do układu urbanistycznego nie ustanawia jednocześnie indywidualnej ochrony prawnej dla poszczególnych zabytkowych obiektów, gdyż jednostkowa ochrona wymaga odrębnych decyzji, co może stanowić  o większym zakresie ochrony. ( il. 7 - 12 )

Powyższe stwierdzenia dobrze obrazują orzeczenia sądów.  I tak, na przykład w wyroku z dnia 17 stycznia 2008 r., dotyczącym uzgodnienia projektu decyzji o warunkach zabudowy polegającej na rozbudowie zabytkowego budynku położonego w ramach układu urbanistycznego, podkreślono, iż obowiązkiem organów [jest] ocena potencjalnych skutków zabudowy dla ochrony całego zespołu urbanistyczno architektonicznego nie ocena tylko i wyłącznie ograniczona do samego budynku, który nie jest wpisany do rejestru zabytków [indywidualnie]. Oczywistą rzeczą  jest, że inny musi być zakres oceny ochrony historycznego zespołu budynków, a inny kiedy do rejestru wpisany jest sam budynek (Sygn. akt SA/Wa1773/07). Z kolei w wyroku z dnia 18 maja 2006 r. wskazano, iż kwestia kolorystyki jest zmianą wyglądu zabytku [budynek położony w układzie urbanistycznym] co zgodnie z art. 36 ust. 1 pkt. 11 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (podejmowanie działań, które mogłyby doprowadzić  do naruszenia substancji lub zmiany wyglądu zabytku wpisanego do rejestru) wymaga pozwolenia w k z. Oczywistym jest, że skoro budynek przy ul. X stanowi element historycznego zespołu urbanistycznego miasta X wpisanego do rejestru zabytków, tym samym pozwolenia w k z wymaga podejmowanie działań, które mogłyby doprowadzić do naruszenia substancji lub zmiany wyglądu tego budynku (Sygn. akt SA/Wa1773/07). Komentując powyższy wyrok należy wyraźnie zaznaczyć, iż skoro chronimy układ urbanistyczny (przestrzenny) to uzgodnieniu podlegają  wyłącznie działania w obrębie architektury zewnętrznej danego budynku, tak zabytkowego jaki i współczesnego. Dotyczy to w szczególności remontu budynku (w tym zmiany kolorystyki, jak w powyższym przykładzie), jego rozbudowy, przebudowy, z sytuacją  graniczną - czyli rozbiórką włącznie. Orzecznictwo, z którego dwa przykłady zacytowano powyżej, ma zasadniczy wpływ na kształtowanie się praktyki ochrony zabytków.

Należy też podkreślić możliwość uzyskania, przed przystąpieniem do prac projektowych, wytycznych konserwatorskich. Wytyczne każdorazowo opracowane są w odniesieniu do uwarunkowań wewnętrznych zabytku, określających jego indywidualny charakter (m.in. zastosowane rozwiązania kompozycyjne, konstrukcyjne i materiałowe, stan zachowania oryginalnej substancji i formy zabytku - z określeniem ich wartości oraz stan techniczny zabytku), jak i uwarunkowań zewnętrznych (m.in. możliwości finansowych inwestora oraz możliwości bądź niemożliwości technicznych). ( il. 13 )

Rola miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego.

Zatem istotne jest dążenie do uzyskania faktycznych możliwości ochrony jednoznacznie określonego zabytku poprzez wybrany, dostosowany do jego specyfiki sposób lub też poprzez zastosowanie dwóch lub nawet więcej uzupełniających się rozwiązań, przy czym wpis do rejestru zabytków historycznego układu urbanistycznego nie jest lekarstwem na brak lokalnych ustaleń ochrony pośredniej zabytku.

Miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego są podstawowymi dokumentami zawierającymi wskazania chroniące wartości zabytkowe historycznego układu urbanistycznego. Warto też podkreślić, iż warunkują one skuteczną ochronę parku kulturowego i należą do działań koniecznych związanych z jego powoływaniem. Tę zależność, którą można przyrównać do współistnienia ustaw i rozporządzeń, warunkuje logika działań, gdzie na wstępie, po  identyfikacji wartości przestrzennych i ich waloryzacji, określony zostaje przedmiot ochrony konserwatorskiej (tu układ urbanistyczny), następnie cel i zakres tejże ochrony, oparty o brzmienie definicji ustawowej tegoż układu oraz w konsekwencji lista spójnych przepisów służących całościowej ochronie indywidualnego charakteru miejscowości (zakazy/nakazy/dopuszczenia/ a także odstępstwa).

(il. 14)

Oprac. S. T.