EWIDENCJA ZABYTKÓW W ŚWIETLE NOWELIZACJI USTAWY
Z DNIA 23 LIPCA 2003 ROKU O OCHRONIE ZABYTKÓW I OPIECE NAD ZABYTKAMI

Do obowiązkowych działań podejmowanych w zakresie ochrony nad zabytkami należy prawidłowe rozpoznanie istniejącego zasobu zabytków. Stwierdzenie, że wszelkiego rodzaju koncepcje planów opieki, rewaloryzacji bądź dopuszczenia przekształceń w stosunku od określonych, wartościowych kulturowo obszarów powinny uprzedzać działania ewidencyjne jest właściwie oczywiste, tym niemniej praktyka dnia powszedniego dowodzi, iż nie zawsze wymóg ten jest spełniany.
il. 1 i 2.  W art. 6 ust. 2 w związku z art. 7 ustawy z dnia 18 marca 2010 roku o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz zmianie niektórych innych ustaw przewidziano dwuletni termin na założenie gminnych ewidencji zabytków (tj. do dnia 5 grudnia 2012 roku). Przekroczenie tego terminu nie oznacza jednakże ustania powyższego zobowiązania. Przy czym należy pamiętać, że do czasu faktycznego założenia gminnej ewidencji zasób zabytków określa wyłącznie organ konserwatorski, o ile samorząd danej gminy nie uczestniczył w tworzeniu wykazu zabytków przewidzianych do włączenia gminnej ewidencji zabytków. . il. 7, il. 8,

Ewidencjonowanie zabytków jest podstawowym zadaniem służb konserwatorskich oraz instytucji  wyspecjalizowanych w tymże zakresie działających przy Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Narodowy Instytut Dziedzictwa tj NID dawniej Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków tj. KOBIDZ oraz jego odziały terenowe). Stanowi to swoistą sukcesję działań Centralnego Biura Inwentaryzacji Zabytków Sztuki, powołanego w 1929 roku z inicjatywy ówczesnego Generalnego Konserwatora Zabytków prof. Jerzego Romera. Równolegle prowadzenie ewidencji zabytków w obszarze danej gminy jest z kolei obowiązkiem organów samorządu terytorialnego  il. 3. Rzetelne wypełnienie zobowiązania określenia zasobu zabytków - nałożonego przepisami ustaw, począwszy od ustawy zasadniczej (vide art. 6 Konstytucji RP) -  możliwe jest jedynie przy zastosowaniu zasady współdziałania organu konserwatorskiego z organami samorządu terytorialnego. Warto zaznaczyć, iż postawę współdziałania, o czym szerzej poniżej, akcentuje ustawa z dnia 18 marca 2010r. o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz o zmianie niektórych innych ustaw (opublikowana 5 maja 2010, w: Dz. U. Nr 75, poz. 474).

W myśl nieobowiązujących przepisów ustawy z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz Rozporządzenia Ministra Kultury z dnia 14 maja 2004r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem zasoby cząstkowe tj. wojewódzkie i gminne ewidencje współtworzyły centralną, ogólnokrajową  ewidencję zabytków. Przywołana ustawa określała uprzednio, iż obiekty nieruchome uznawane za zabytkowe, a nie wpisane do rejestru zabytków (ochrona bezpośrednia z mocy decyzji organu konserwatorskiego), zyskują prawną ochronę jedynie w sposób pośredni, na mocy ustaleń prawa miejscowego. Istotną zmianę w tym zakresie przynosi wyżej wymieniona nowelizacja, wprowadzająca nową formę ochrony zabytków poprzez uwzględnienie ochrony dla zabytku nieruchomego figurującego w gminnej ewidencji zabytków także w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy oraz decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej (linii kolejowej/ lotniska użytku publicznego).
il. 4.

Zgodnie z art. 22 ust 5 ustawy z dnia 23 lipca 2003r. o ochronie zabytków i  opiece nad zabytkami w gminnej ewidencji zabytków, prowadzonej jak zaznaczono powyżej - przez organy samorządu terytorialnego,  powinny być ujęte zabytki nieruchome: wpisane do rejestru zabytków, znajdujące się w wojewódzkiej ewidencji oraz inne zabytki wyznaczone przez wójta/burmistrza/prezydenta miasta w porozumieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków  il. 5. Ustawa stanowi zatem możliwość wyznaczenia przez organ samorządu zabytku nieruchomego przewidzianego do ujęcia w gminnej ewidencji zabytków, jednakże nakazuje aby dokonać tego w porozumieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków (np. dla m.st. Warszawy w imieniu Prezydenta m.st. Warszawy zgłoszenia innych zabytków proponowanych do włączenia do gminnej ewidencji dokonał Stołeczny Konserwator Zabytków).

Umieszczenie zabytku w wykazie - obok obiektów chronionych niezależnie, z mocy decyzji wpisującej zabytek do rejestru zabytków - skutkuje koniecznością przeprowadzenia dodatkowego postępowania administracyjnego w odniesieniu do tegoż zabytku w celu uzyskania wiążącego stanowiska wojewódzkiego konserwatora zabytków (w przypadku miast: Płock, Warszawa i Żyrardów - miejskich konserwatorów zabytków). Należy podkreślić, iż przepisy prawa zobowiązują do przedstawienia wyłącznie wykazu zabytków nieruchomych, odpowiadających definicji legalnej zabytku zawartej w art. 3 ust. ustawy z dnia 23 lipca 2003r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami  il. 6. Wojewódzki konserwator zabytków jest równocześnie zobowiązany wskazać zabytki przewidziane do włączenia do wojewódzkiej ewidencji jako stanowiące, obok zabytków wpisanych do rejestru zabytków, przedmiot jego szczególnego zainteresowania.

Jak zaznaczono na wstępie prowadzenie ewidencji nie podlega ograniczeniom czasowym, gdyż  obie wojewódzka i gminna - mają niezbywalny otwarty charakter, a tym samym dwu i trzyletni termin przewidziany w nowelizacji jest jedynie terminem instruktażowym. Jednakże, zgodnie ze stanowiskiem Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (wyrażonym w piśmie z dnia 18 grudnia 2012 roku), zarówno założenie gminnej ewidencji, jak i wprowadzenie zmian w tejże, oznacza dla organu gminy konieczność wydawania stosownych zarządzeń. I aczkolwiek, przepisy prawa nie przewidują expressis verbis obowiązku informowania właścicieli i posiadaczy zabytków o ujęciu go w gminnej ewidencji zabytków, fakt włączenia do tejże powinien być podany do publicznej wiadomości w sposób przyjęty w danej gminie.Oznacza to spełnienie zasady informowania obywateli o działaniach organów, które mają wpływ na ich prawa i obowiązki.il. 9, il. 10.

Nazwa karta ewidencyjna jest określeniem umownym i dla poszczególnych rodzajów zabytków ma nieco inny charakter wynikający z ich specyfiki. W Polsce powojennej pierwsze prace inwentaryzacyjne zakrojone na szeroką skalę miały miejsce na przełomie lat 50tych i 60tych XX w. Powstała wówczas ewidencja obejmowała, w formie tzw. kart zielonych  il. 11, ok. 35 000 zabytków, podzielonych następnie na pięć grup 0 i od I do IV. Kontrowersyjnej klasyfikacji, mającej swe odzwierciedlenie w systemie dotacji prac konserwatorskich oraz pociągającej za sobą  rozbiórki obiektów zaliczonych do grup niższych, wkrótce poniechano. W 1975 roku opracowano nowy wzór karty ewidencyjnej. Określana potocznie mianem karty białej il. 12 obowiązuje, z pewnymi modyfikacjami, do dziś. Bardziej rozbudowane przez co czasochłonne działania ewidencyjne zostały uzupełnione tzw. kartami adresowymi. Przygotowywane w formie fiszek katalogowych miały umożliwić szybkie rozeznanie w zasobach zabytkowych i do dziś są często jedyną dokumentacją sporządzoną dla zabytku il. 13. Obok karty ewidencyjnej przyjętej dla zabytków architektury i budownictwa sporządzane są również ewidencje zabytkowych założeń zieleni  il. 14 i założeń cmentarnych  il. 15, zespołów budowlanych il. 16 i układów urbanistycznych il. 17, stanowisk archeologicznych (tzw. karta AZP il. 18 oraz zabytków ruchomych (tabela w opracowaniu), w tym zabytków techniki i instrumentów muzycznych ( il. 19). Sporządzane są zawsze w kilku egzemplarzach, a przynajmniej w dwóch: przechowywanym w archiwach urzędów konserwatorskich oraz archiwum NID. W myśl przepisów cząstkowe tj. wojewódzkie zbiory kart ewidencyjnych współtworzą centralną, ogólnokrajową ewidencję zabytków, której depozytariuszem jest NID(w imieniu Generalnego Konserwatora Zabytków).

Dodać należy, że regulacje obecnie obowiązującego Rozporządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 28 maja 2011 roku w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem (Dz. U. 2011 Nr 113, poz. 661) wprowadzają rozróżnienie dokumentacji ewidencyjnej dla zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru zabytków oraz dla zabytku nie wpisanego do rejestru zabytków, pomimo iż zbiory te w praktyce zazębiają się (przykładowo zabytek włączony do wojewódzkiej ewidencji może być wpisany do rejestru zabytków). Natomiast dokumentacja dla zabytków znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków nieruchomych wykonywana jest na zlecenie tegoż samorządu w formie karty adresowej zabytku.

Zbiór kart ewidencyjnych systematycznie powiększa się, a jednocześnie część dokumentacji zyskuje walor wyłącznie archiwalny, gdyż wartości zabytkowe nie są niezmienne i mogą ulec znacznemu zmniejszeniu lub zostać utracone wraz z całkowitym zniszczeniem zabytku, jak i podważone wskutek nowych ustaleń naukowych. Tym samym, obowiązek umieszczenia zabytku włączonego do wojewódzkiej ewidencji zabytków w ewidencji gminnej winien być weryfikowany bieżącymi ustaleniami. Z kolei wyłączenie karty ewidencyjnej ze zbioru kart współtworzących wojewódzką ewidencję przechowywanych w archiwum zakładowym Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Warszawie jest wyłącznie czynnością  materialno techniczną, będąca następstwem stwierdzenia całkowitego zdegradowania zabytku pod względem technicznym, potwierdzonego ekspertyzą, bądź daleko idących, samowolnych przekształceń skutkujących utratą wartości zabytkowych (artystycznych, historycznych lub naukowych).  Należy tu jednakże podkreślić,
iż  przepisy karne ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami przewidują kary za niedopełnienie obowiązku właściciela zabezpieczenia zabytku włączonego do ewidencji zabytków il. 20

Obecnie zamieszczono tabele zawierające zestawienie zabytków nieruchomych oraz zabytków archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków oraz włączonych do wojewódzkiej ewidencji zabytków położonych w obszarze działania WUOZ w Warszawie.

Tabele zawierają stan bieżący w dniu publikacji, przewidywana jest aktualizacja danych w systemie kwartalnym. Obejmują one zabytki położone w obszarze działania WUOZ w Warszawie, z wyłączeniem jego delegatur (patrz: oddzielne wykazy na stronach poszczególnych delegatur Urzędu), zatem w obszarze powiatów: wołomińskiego legionowskiego, nowodworskiego, warszawskiego zachodniego, pruszkowskiego, grodziskiego, żyrardowskiego, piaseczyńskiego, otwockiego oraz m. Warszawy. Jednocześnie zamieszczamy wykaz zabytków przewidzianych do włączenia do wojewódzkiej ewidencji, położonych na w/w obszarze.