Dawny zakład przeróbki drewna Stefana Katelbacha w rejestrze zabytków

czwartek, 05 stycznia 2023 09:40

Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków, prof. Jakub Lewicki wpisał do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego historyczny zespół budowlany dawnego zakładu przeróbki drewna Stefana Katelbacha wraz z terenem, obejmujący budynek administracyjny, produkcyjny oraz wieżę ciśnień, położony przy ul. Oszmiańskiej 9 w Warszawie.

Ulica Oszmiańska, została wytyczona ok. 1844 r. W 1921 r. pojawiła się również pierwsza wzmianka o zakładach, których właścicielem był inż. Stefan Katelbach.
Był przedsiębiorcą aktywnym w wielu branżach; właścicielem m. in. Warszawskiego Domu Handlowego oraz dyrektorem hurtowni materiałów włókienniczych Wielkopolanin. Interesował się polityką. Wchodził w skład delegacji rządowych badających możliwości nawiązania stosunków handlowych. Zdobyte doświadczenie wykorzystywał do poszerzania rynków zbytu swoich towarów, a uzyskane w ten sposób pieniądze inwestował w przedsiębiorstwa - m. in. zakład przeróbki drewna przy Oszmiańskiej.

Systematycznie rozbudowywany i unowocześniany, został ok. 1926 r. wyposażony w najnowocześniejsze na ówczesne czasy rozwiązania technologiczne, takie jak półautomatyczne maszyny do obróbki drewna. Specjalnością fabryki była produkcja szpulek zwykłych i przędzalnianych. Na początku 1932 r. w fabryce zaprzestano produkcji. W 1940 r. Stefan Katelbach opuścił Polskę. W nieczynnych budynkach fabrycznych zlokalizowano trzyklasową szkołę podstawową. W czasie powstania warszawskiego pełniła rolę punktu sanitarno-opatrunkowego II Rejonu Armii Krajowej Targówek.

Po 1945 r. na mocy dekretu Bieruta zakłady zostały upaństwowione. Przeszły pod Zarząd Spółdzielni Pracy „Santochemia". Produkowano w niej osłonki papierowe do wędlin oraz gumowo-tkaninowe pasy napędowe (transmisyjne) do maszyn rolniczych. W 1956 r. spółdzielnia wydzierżawiła część posesji jako teren do składowania węgla. W 1969 r. nastąpiła modernizacja budynku kotłowni. Na początku lat 80. zakłady przejęła Spółdzielnia Pracy Meblosprzęt. W wieży ciśnień, mieszczącej kotłownię zakładową, wytwarzano parę technologiczną do pras wulkanizacyjnych. W tym okresie wybuchł przy niej pożar, w którym spłonęła część znajdującego się w pobliżu parterowego budynku. Podczas jego odbudowy zastąpiono historyczne drewniane belki kratownicę stalową. Przeprowadzona w 1987 r. kontrola techniczna budynku wskazywała na jego zły stan techniczny. Na początku lat 90. XX wieku budynek został wydzierżawiony przez drukarnię „Poligrafus". W 1997 r. południowo-zachodnia część działki została przekazana PPHU "Dorsa".

Po przeanalizowaniu zgromadzonego materiału dowodowego MWKZ stoi na stanowisku, iż przedmiotowy historyczny zespół budowlany wraz z terenem powinien zostać objęty bezpośrednią, indywidualną formą ochrony konserwatorskiej poprzez wpis do rejestru zabytków nieruchomych ze względu na posiadane wartości artystyczne, historyczne i naukowe, a jego trwałe zachowanie dla przyszłych pokoleń leży w interesie społecznym.

Dawny zakład produkcji drewna Stefana Katelbacha, uniknął zniszczeń podczas II wojny światowej, a także znacznych powojennych przekształceń. Niezmieniona od lat 20. XX wieku zewnętrzna forma budynków tworzących historyczny zespół oraz ich relacje przestrzenne stanowią cenny przykład dawnych zabudowań przemysłowych na terenie Targówka. Zespół budowalny posiada również dostrzegalne wartości artystyczne wynikające ze zróżnicowanego opracowania plastycznego elewacji poszczególnych budynków. Artykulacja ścian w postaci płycin, gzymsów i lizen jest przykładem stylistyki industrialnych budynków pierwszej ćwierci XX wieku na terenie miasta. Na uwagę zasługuje jednorodność stylistyczna zastosowanych form dekoracyjnych, pomimo odmiennego sposobu artykułowania elewacji poszczególnych skrzydeł fabryki. Na szczególną uwagę zasługuje forma architektoniczna wieży ciśnień o oktogonalnej bryle zwieńczonej hełmem oraz dekorowanej ceglanym detalem. Obiekt stanowi istotny akcent wysokościowy w okolicy oraz charakterystyczny element całego zespołu zabudowy.

Nie bez znaczenia pozostaje także związek zabudowań fabryki z osobą jej właściciela - Stefana Katelbacha. Istoty jest również epizod związany z okresem powstania warszawskiego, kiedy w zakładach zlokalizowano punkt sanitarno-opatrunkowy II Rejonu Armii Krajowej Targówek. Ponadto upaństwowione po wojnie i przekazane państwowej spółdzielni pracy, a następnie - po 1989 r. - ponownie przekazane w ręce prywatnych inwestorów zakłady ilustrują historię przemian gospodarczych zachodzących na terenie dzielnicy. Na uwagę zasługuje również fakt, iż pomimo zmiany profilu produkcji, w historycznych budynkach wciąż prowadzona jest działalność usługowo-produkcyjna.

Wartość naukowa fabryki wynika m. in. z zachowanego układu funkcjonalno-przestrzennego z zachowanym ciągiem magazynowo-produkcyjnym skrzydła zachodniego oraz połączonym z nim klatką schodową skrzydłem administracyjno-mieszkalnym Wpływają na nią również zachowane elementy wyposażenia budynków, w postaci m. in. kratownicowej konstrukcji dachu w części magazynowej, charakterystycznych dla murowanych obiektów przemysłowych stropów odcinkowych oraz żeliwnego zbiornika na wodę umieszczonego w wieży ciśnień. Podkreślić należy także zależności przestrzenne między budynkami, obecnie zatarte w wyniku częściowego zniszczenia obiektów.

< Poprzednia		Następna >