Budynek dawnej fabryki fajansu L. Sunderlanda w rejestrze zabytków

poniedziałek, 08 stycznia 2024 16:30

Prof. Jakub Lewicki, Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków wpisał do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego budynek dawnej fabryki fajansu L. Sunderlanda tzw. „Dom Sunderlanda” przy ul. Podzamcze 38 w Iłży. Postępowanie w tej sprawie było wszczęte z urzędu.

Budynek, tzw. „Dom Sunderlanda” położony jest u podnóża Wzgórza Zamkowego przy ul. Podzamcze 38 Obiekt powstał jako spichlerz Biskupów Krakowskich, wzniesiony w połowie XVIII wieku przez Andrzej Załuskiego. W 1816 roku został przekazany Głównej Dyrekcji Górniczej Królestwa Polskiego, instytucji powołanej do rozwoju górnictwa i hutnictwa z inicjatywy Stanisława Staszica.

W 1823 r. z inicjatywy Stanisława Staszica w Iłży założono fabrykę fajansu. Jej założenia i prowadzenia podjął się Żyd pochodzący z Anglii, Lewi Selig Sunderland. Przystosował do tego celu dawny spichlerz zbożowy znajdujący się za murami miasta pod wzgórzem zamkowym. Wybór miejsca nie był przypadkowy. Doskonała jakość iłżeckiej gliny sprawiła, że już w średniowieczu Iłża słynęła ze swoich wyrobów ceramicznych.

Sunderland sprowadził z zagranicy rzemieślników, maszyny, narzędzia i formy. W pierwszych dwóch latach otrzymał zezwolenie na sprowadzanie na rynek krajowy naczyń fajansowych z Anglii. Kiedy produkcję zwiększono iłżeckie wyroby były wysyłane do Rosji. Sunderland produkował ceramikę użytkową i dekoracyjną, polewaną na biało i kolorowo, zdobioną za pomocą szablonów i ręcznie.

W 1885 r. wstrzymano produkcję w związku z bankructwem jednego ze wspólników. Budynek został przebudowany na część produkcyjną i na część mieszkalną. Obecny wygląd pochodzi z 1879 roku, kiedy to Seweryn Sunderland dokonał gruntownego remontu budynku. W 1903 r. obiekt przystosowano wyłącznie do celów mieszkaniowych. Zarówno kamienica jak i pobliski ogród od zawsze były miejscem spotkań. Pierwszym takim wydarzeniem było spotkanie dwóch kultur: angielskiej i polskiej, a także judaizmu postępowego z tradycyjną kulturą Żydów aszkenazyjskich.

W latach 1902-1936 Sunderlandów odwiedzał Bolesław Leśmian, wybitny poeta, prozaik, krytyk literacki, którego matka pochodziła z rodziny iłżeckich fabrykantów. W 1903 r. budynek manufaktury spalił się, co ostatecznie zakończyło działalność obiektu. Budynek odbudowano i przerobiono na mieszkanie dla rodziny właścicieli dawnej fabryki.

„Dom Sunderlanda” był częstym miejscem wizyt Bolesława Leśmiana. To właśnie za budynkiem znajdował się malinowy chruśniak, sentymentalnie wspominany w jednym z wierszy poety. Poeta bywał w Iłży między 1902 a 1936 r.

Kamienica i ogród przetrwały II wojnę światową. Po jej zakończeniu ostatni spadkobierca sprzedał parcelę z budynkami mieszkańcom pochodzącym z Iłży. Teren dawnej fabryki zamienił się w podwórko, na którym panowała wiejska atmosfera. Od 1987 r. z inicjatywy regionalisty Adama Bednarczyka odbywają się Dni Leśmianowskie.

Budynek jest świadectwem wielowiekowych przemian architektury począwszy od połowy XVIII aż do początku XX w. Wtedy uzyskał swoją dzisiejszą formę, charakterystyczną dla zabudowy niedużych miast, sytuowanej wzdłuż ulicy. Pomimo skromnego opracowania elewacji szczegół snycerki artystycznej objawia się w detalach budując wartość artystyczną obiektu. Zjawiskiem tego są dobrze zachowane skrzynkowe okna drewniane oraz metalowe okucia. Szczególną wartość „Domu” wynika także z zachowania w bardzo dużym stopniu i dobrym stanie oryginalnej substancji architektonicznej wraz z pierwotnym układem pomieszczeń - amfilady, detalami wystroju i wyposażenia, jak chociażby piece kaflowe o niezwykle indywidualnym i bogatym opracowaniu ceramicznym i rzeźbiarskim.

Znaczną wartością historyczną budynku, jest jego materialne świadectwo wchodzące w skład układu urbanistyczno-krajobrazowego w Iłży. Obiekt jest żywym dowodem niegdyś krajowej sławy przemysłu fajansu Iłży. Na szczególną uwagę zasługuje fakt osobistego i rodzinnego związku miejsca z postacią Bolesława Leśmiana.

Jego tkanka może stanowić wartościowy materiał do badań dotyczących obiegu i wtórnego użycia materiału kamiennego i ceramicznego pierwotnie ze wzgórza zamkowego. Ponadto obiekt jest źródłem wiedzy na temat historii i genealogii rodziny Sunderlandów i życia Bolesława Leśmiana z nią się przenikającego. Obiekt, jest trwałym dowodem charakterystyki życia codziennego, zamieszkiwania, rozwoju i przemysłu miasta jakim jest Iłża.