„Czerwony Dwór” w rejestrze zabytków

piątek, 19 stycznia 2024 11:52

Prof. Jakub Lewicki, Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków, wpisał do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego budynek szpitala zwanego „Czerwonym Dworem”, przy ul. Kasztanowej 21 w Markach. Postępowanie w tej sprawie wszczęto z urzędu.
Pierwsze wzmianki na temat folwarku Czerwony Dwór w Pustelniku pochodzą z połowy XIX wieku. W 1904 roku jego nowym właścicielem został Władysław Olechnowicz — psychiatra prowadzący wówczas prywatny dom zdrowia dla chorych nerwowo i umysłowo w Lublinie. Przeniósł zakład do Czerwonego Dworu przy stacji Pustelnik kolejki Markowskiej. Kierował nim do 1915 roku. Wybór lokalizacji nie był przypadkowy — w znajdującej się nieopodal Pustelnika Drewnicy (obecnie Ząbki) od 1903 roku funkcjonował cieszący się dobrą opinią Zakład dla Umysłowo Chorych zarządzany przez Warszawskie Towarzystwo Pomocy Lekarskiej i Opieki nad Nerwowo i Umysłowo Chorymi.
Jednym z pierwszych pacjentów Czerwonego Dworu byt znany artysta Józef Bozdźiech, który zmarł w 1905 roku. Najbardziej znanym pacjentem sanatorium był litewski artysta kompozytor malarz Mlkalojus Konstantinas Ciurlioni. Dzięki wsparciu finansowemu pojechał na leczenie do prywatnego zakładu opieki Olechowicza w Czerwonym Dworze. Po niemal rocznym pobycie w zakładzie zmarł 10 kwietnia 1911 roku na zapalenie płuc, co upamiętnia tablica umieszczona na ścianie frontowej budynku.
Zakład leczniczy Olechnowicza pozostawał pod jego kierownictwem do 1915 roku. W 1912 roku zastąpił go doktor Tomasz Grabowski, a w 1914 roku psychiatra i neurolog, a także polityk Witold Chodźko. Właścicielem sanatorium pozostawał w dalszym ciągu Olechnowicz. Po śmierci Olechnowicza w 1918 roku majątek przeszedł na własność żony Walentyny, a po jej śmierci w 1927 roku dobra przejęła córka Anna Olechniczówna.
W 1920 roku na terenie majątku działał szpital polowy dla żołnierzy polskich rannych w czasie wojny polsko-bolszewickiej (bitwy pod Ossowem i Radzyminem). W 1924 roku wbrew woli Ministerstwa Spraw Wojskowych, ośrodek został wydzierżawiony przez Magistrat Miasta Stołecznego Warszawy z przeznaczeniem na ośrodek opiekuńczy dla niedorozwiniętych fizycznie i umysłowo dzieci. W 1928 roku majątek wydzierżawiony został zgromadzeniu Franciszkanek Sióstr Rodziny Maryi, które otwarły schronisko dla dziewcząt „Jutrzenka”. W 1937 roku na terenie Zgromadzenia została otwarta siedmioklasowa Prywatna Szkota Podstawowa dla dziewcząt.
W czasie Il wojny światowej w schronisku znajdowało się ponad dwieście dzieci, w tym również sierot żydowskich i niemieckich. W czasie Powstania Warszawskiego w Pustelniku schronienie otrzymali żołnierze Armii Krajowej Il Obwodu VII Rejonu „Celków-Marki”. Po 1945 roku w ośrodku mieszkały i uczyły się sieroty oraz dziewczęta z niepełnosprawnościami. Do 1947 roku przy zakładzie była Szkoła Powszechna, a później dziewczęta uczęszczały do Szkoły Publicznej w Pustelniku. Zachowały się również informacje na temat pochodzenia nazwy „Czerwony Dwór”, która według zapisków wywodzi się od czerwonej dachówki, którą pokryty był główny budynek. W południowozachodniej części budynku znajdowała się wieżyczka, po której ślad został zupełnie zatarty.
Budynek „Czerwonego Dworu” wykorzystywany był do lat 90. XX wieku. Po wybudowaniu i oddaniu do użytku nowego budynku edukacyjnego zaniechano użytkowania starszego z uwagi na pogarszający się jego stan techniczny.
Budynek jest ostatnim historycznym obiektem dokumentującym funkcjonowanie folwarku Czerwony Dwór. Znaczna wartość historyczna wiąże się z postacią wybitnego litewskiego artysty Mikołajusa Konstantina Čiurlionisa, wojną polsko-bolszewicką czy II wojną światową.
Obiekt stanowi przyczynek do badań dawnej miejscowości Pustelnik, a w szerszym zakresie również historii Marek. Zasadniczy układ budynku wykazuje analogie z pawilonami szpitalnymi wznoszonymi na początku XX wieku np. z pochodzącym z tego samego okresu zakładem leczniczym w Drewnicy.
Wartości artystyczne określone zostały w głównej mierze przez utylitarną formę pochodzącą prawdopodobnie z okresu funkcjonowania zakładu leczniczego. Walory artystyczne dostrzegalne są w konsekwentnym opracowaniu zewnętrznej formy obiektu z użyciem lizen, tynkowanych pasów, profilowanych gzymsów, attykowych szczytów o schodkowym układzie na wejściami bocznymi oraz użyciu zróżnicowanych form stolarki okiennej urozmaicającej długie elewacje boczne.