Zespół budowlany osiedla robotniczego w Markach w rejestrze zabytków

wtorek, 27 maja 2014 11:42

Zespół budowlany osiedla robotniczego wraz z najbliższym otoczeniem, powstały w latach 1883-95, położony w Markach (powiat wołomiński), został wpisany do rejestru zabytków.

W jego skład wchodzą budynki oznaczone następującymi adresami: ul. Barska 2, 4, 6; ul. Jasna 5, 7; al. J. Piłsudskiego 35, 37, 39, 43, 76, 78, 80, 82, 84, 86; ul. J. Słowackiego 1, 3.

Zespół budowlany jest predysponowany do wpisu do rejestru zabytków ze względu na istotne wartości naukowe i historyczne. Osiedle stanowi materialny ślad historii Marek, związany z działalnością założonej tam przez angielskich przedsiębiorców fabryki.

Osiedle robotnicze zlokalizowane jest na terenie dawnej osady fabrycznej – po obu stronach dawnej szosy Radzymińskiej – obecnej al. marsz. J. Piłsudskiego. Zespół mieszkalny wybudowany został dla pracowników fabryki. W 1883 roku tereny należące wcześniej do spółki udziałowej pod nazwą „Folwark i cegielnia wójtostwa Marki” zakupili, pochodzący z przemysłowego miasta Bradford (Wielka Brytania), angielscy przedsiębiorcy – bracia Edward, Alfred i John Briggs. Dwaj z trzech lokujących swoje kapitały w Markach cudzoziemców byli właścicielami dużych, reprezentujących branżę włókienniczą zakładów. Zakład w Bradford należał do najbardziej liczących się, a zarazem najstarszych ośrodków ówczesnego przemysłu wełnianego w Wielkiej Brytanii.

W roku 1884 firma Briggs, Posselt i spółka uruchomiła w Markach jedną z największych i najnowocześniejszych wówczas przędzalni wełny w Europie Środkowo-Wschodniej, produkującą głównie na rynek rosyjski. Już na początku istnienia firmy ze spółki wycofał się Ernest Posselt i firma zmienia nazwę na E. Briggs, Bros & Co. Budowa zakładu ruszyła na początku 1883 roku. Prawdopodobnie założyciele wzorowali się - tak pod względem architektonicznym, jak i organizacyjnym - na istniejących już w Anglii zakładach. Przypuszczalnie autorem całego założenia, na które obok fabryki składało się wznoszone wraz z nią osiedle robotnicze, był wymieniony przez „Tygodnik Ilustrowany” wykonawca planów Edward Lilpop. Warto w tym miejscu zaznaczyć, iż był on znanym wówczas projektantem i budowniczym, autorem licznych realizacji architektonicznych m.in.: domu K. Schreibera (wraz z J. Dziekońskim) oraz dom Kiersnowskiego w Warszawie, budynku browaru H. Junga na Woli w Warszawie oraz fabryki Wulkan na warszawskiej Pradze.

Osiedle robotnicze, będące obecnie pozostałością po przędzalni wełny czesankowej, działającej w Markach od pierwszej połowy lat 80-tych XIX wieku aż do 1939 roku, stanowi - z racji stopnia zachowania autentycznej substancji zabytkowej – cenny przykład osiedla robotniczego. Zachowany zespół budynków jest nie tylko świadectwem rozwoju przemysłu w Królestwie Polskim, jednocześnie obrazuje warunki, w jakich żyli pracownicy przędzalni mareckiej. Należy bowiem pamiętać, że jak na owe czasy domy robotnicze w Markach, dające dach nad głową kilkuset pracownikom fabryki, zostały zaprojektowane w stosunkowo wysokim ówcześnie standardzie. Możliwość skorzystania z tych lepszych warunków życia, jakie umożliwiało wybudowane przez właścicieli przędzalni osiedle przyfabryczne, stanowiło dla robotników swego rodzaju awans socjalny. Konsekwentnie zrealizowano koncepcję wzniesienia na przyfabrycznym terenie szeregami usytuowanych, w równych odstępach, niewielkich, wielorodzinnych domów murowanych. Zadbano przy tym o separację zabudowy mieszkaniowej od przemysłowej, zabezpieczając tym samym lokatorów przed nadmierną emisją zanieczyszczeń. W realizowanym kompleksie fabrycznym w Markach wyraźnie widać pewne wpływy postępowego projektowania przemysłowego, wzorowanego zarówno na angielskich osiedlach robotniczych jak również, choć w znacznie mniejszej skali, na żyrardowskim i łódzkim - w ich zasadniczych koncepcjach. Przedmiotowe obiekty zaprojektowane w charakterystyczny i typowy dla przyfabrycznych domów robotniczych XIX i początku XX wieku sposób, rozwiązania materiałowe oraz architektoniczne, a także oszczędny wystrój nietynkowanych, ceglanych elewacji, dostosowano do funkcji obiektu oraz statusu społecznego ich użytkowników.

Opracowanie kompleksowego projektu dla całego zespołu pozwoliło na nadanie jednolitej stylistyki całego zespołu. Powstanie prostej i powtarzalnej formy zabudowy czytelnie rysuje się w przestrzeni dzisiejszych Marek, stanowiąc integralną część współczesnego miasta. Uformowane kwartały zabudowy z wewnętrznymi podwórkami świadczą o dyscyplinie w usytuowaniu całego zespołu, zaś jego zachowany układ stanowi świadectwo dobrej realizacji funkcjonalno-przestrzennej przemysłowego ośrodka. Domy wielorodzinne powstałe wokół fabryki stanowią świadectwo istnienia na tym terenie dużego, a zarazem jednego z najnowocześniejszych w tamtym czasie zakładów włókienniczych.

Obecnie budynki wymagają przeprowadzenia kompleksowych robót remontowych oraz prac konserwatorskich. Jednakże mimo widocznych śladów zużycia materiałowego, większość obiektów zachowała swój pierwotny charakter i prezentuje czytelne wartości typologiczne. Budynki do dziś posiadają spójnie stylistycznie opracowanie ceglanych elewacji, nadal czytelne pomimo wtórnego otynkowania części z nich.