Teren Zakładu św. Kazimierza Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia zabytkiem

czwartek, 31 marca 2016 15:09

Teren Zakładu, położony w Warszawie, przy ul. Tamka 35, w zachowanej do dziś formie, stanowi jeden z najcenniejszych komponentów krajobrazu kulturowego ukształtowanego w rejonie warszawskiej skarpy i został wpisany do rejestru zabytków z uwagi na zachowane wartości historyczne i naukowe.

Przedmiotowy teren, zlokalizowany jest u podnóża skarpy wiślanej na narożnej, prostokątnej działce, u zbiegu ulic Tamka i Kruczkowskiego. Przestrzeń założenia i ogrodu klasztornego opada łagodnie w kierunku ul. Kruczkowskiego. Pierwsze zabudowania Zakładu ss. Miłosierdzia powstały na gruntach przekazanych w 1659 roku przez królową Marię Ludwikę Gonzagę Zgromadzeniu Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego a Paulo, zwanych później Szarytkami, które założyły tu przytułek dla sierot pod wezwaniem św. Kazimierza. Jeszcze przed końcem XVII wieku przystąpiono do budowy pierwszych obiektów murowanych. Obszar dóbr zakonnych, pierwotnie o charakterze na wpół wiejskim, użytkowany jako ogród owocowy i warzywny - był ówcześnie rozleglejszy. Obszar zachował historyczny układ komunikacyjny (ścieżki gruntowe i utwardzane) oraz stosunkowo rozległe tereny użytkowe, jak i rekreacyjne, służące działalności Zakładu.

Zespół klasztorny wraz z otaczającym terenem stanowi zamkniętą strukturę powiązaną zarówno funkcjonalnie, jak i kompozycyjnie, wykorzystującą naturalne walory krajobrazu i charakterystyczne warunki topograficzne skarpy wiślanej. Tereny zielone jako główny komponent przestrzenny założenia, tworzą istotny kontekst krajobrazowy i zarazem tło dla architektury zabudowań klasztornych. Obecnie zaobserwować można wzrastająca presję inwestycyjną na terenie skarpy wiślanej również w bliskości terenów przyklasztornych, stanowiącą istotne zagrożenie dla jej obszaru, unikatowego pod względem historycznym i krajobrazowym. Potencjalne zamierzenia inwestycyjne w granicach przedmiotowego terenu i dalsze działania zmierzające do reparcelacji oraz zabudowy gruntów klasztornych mogą, niezależnie od formy architektonicznej ewentualnych obiektów, prowadzić do nieuchronnej degradacji walorów widokowych wyeksponowanej na tym odcinku skarpy i zatrzeć historyczną spójność zabytkowego terenu, stanowiącego swoistą enklawę pośród dynamicznie zagęszczanej tkanki miejskiej Powiśla.

Jak wskazano w opinii Narodowego Instytutu Dziedzictwa, którą MWKZ zlecił w listopadzie 2014 roku „z konserwatorskiego punktu widzenia przeznaczenie części terenu klasztoru na funkcje budowlane, bez uwzględniania zabytkowego kontekstu całego zespołu klasztornego, mogłoby mieć nieodwracalny negatywny wpływ na jego wartości artystyczne, historyczne i naukowe, zarówno wpisanych do rejestru zabytków obiektów klasztornych, jak i całego zespołu”. Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia podnosiło argument o nieużytkowym charakterze objętego niniejszym wpisem terenu, co miałoby uzasadniać ewentualne wprowadzenie zabudowy. W swej opinii NID ocenia jednak iż „teren ogrodów klasztornych funkcjonuje w szerokim kontekście historycznym i przestrzennym, zaś traktowanie go jedynie jako nieużytków pozbawionych świadomego zagospodarowania i walorów artystycznych jest uproszczeniem i nie oddaje pełnej złożoności zagadnienia”. Podążając za argumentacją prezentowaną przez NID należy wyraźnie podkreślić, iż ogrody jako „przestrzenne zaplecze gospodarcze” klasztoru zawsze stanowiły teren o charakterze użytkowym (uprawnym). W takiej formie przetrwały do dziś, zachowując czytelny związek z zabudową klasztorną. Nie jest zarazem możliwe jednoznaczne wyznaczenie granicy między terenem zielonym, a terenem, który może uzyskać nowe zagospodarowanie, w tym zostać zabudowany. Zdaniem autora opinii przemawia za tym zarówno argument formalny - obszar stanowi jedną działkę geodezyjną - jak i funkcjonalny, wynikający z braku pierzejowego układu budynków, tworzących swobodnie grupowane ciągi zabudowy i jako takie wymagające otwartej przestrzeni, bez możliwości odmiennego ich wyodrębnienia.
Reasumując, należy zaakcentować fakt, iż teren Zakładu Zgromadzenia ss. Miłosierdzia od momentu sprowadzenia do Polski zakonu Szarytek i podjęcia przez Zgromadzenie działalności, był podporządkowany mu funkcjonalnie. Sukcesywnie uszczuplany na przestrzeni wieków, wskutek procesów parcelacyjnych i powojennych przekształceń urbanistycznych, posiada czytelne w terenie granice, pokrywające się w większości z kształtem utrwalonym w okresie przedwojennym, a na niektórych odcinkach z pierwotnymi granicami siedemnastowiecznej fundacji. Ustalona wielowiekową tradycją formuła zagospodarowania Zakładu z dominującą funkcją ogrodową, przyczyniła się do wykreowania obszaru o wysokich walorach przyrodniczych. Jednocześnie teren ten prezentuje istotne wartości naukowe, stanowiąc najważniejszy zachowany relikt pierwotnych podziałów funkcjonalno-przestrzennych tej części miasta (z charakterystycznym dla dawnej Warszawy układem prywatnych i kościelnych jurydyk).

Decyzja nie jest ostateczna. Stronom przysługuje odwołanie do Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Załącznik graficzny do decyzji [pdf]