Budynki dawnego Szpitala Dziecięcego im. Bersohnów i Baumanów w rejestrze zabytków

poniedziałek, 24 kwietnia 2017 09:23

Jakub Lewicki – Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków podpisał decyzję o wpisie do rejestru zabytków budynków dawnego Szpitala Dziecięcego im. Bersohnów i Baumanów, położonych przy ul. Siennej 60 / Śliskiej 51 w Warszawie, tj.: pawilonu głównego, wzniesionego w l. 1876-78, według projektu Artura Goebla i przebudowanego w l.1924-30 według projektu Henryka Stifelmana oraz pawilonu okulistycznego, wzniesionego ok. 1900 r. z uwagi na zachowane wartości historyczne, artystyczne i naukowe.

Postępowanie wszczęto po rozpatrzeniu wniosku złożonego przez Stowarzyszenie na rzecz Krajobrazu Kulturowego „Ogród Warszawa” oraz Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego.

Powstanie pierwszej stołecznej placówki oferującej leczenie żydowskim dzieciom wiązało się z inicjatywą rodziny Bersohnów. Senior rodu, Majer Bersohn - przemysłowiec, zasłużony społecznik i filantrop - testamentem z 1872 r. ustanowił fundusz na założenie szpitala, zarazem powołując do życia fundację swego imienia i małżonki Chai z Szymonów. Wkrótce w przedsięwzięcie zaangażowali się synowie Majera – Mathias i Jan oraz córka Paulina wraz z mężem Salomonem Baumanem. Budynek szpitala, wzniesiono w l. 1876-1878 według projektu Artura Goebla. Zyskał on formę piętrowego gmachu zwróconego frontem do ul. Śliskiej, o eleganckiej, historyzującej artykulacji. Budynkowi szpitalnemu towarzyszyła oficyna mieszkalno-gospodarcza od strony ul. Śliskiej. Mimo iż szpital powstał z myślą o leczeniu dzieci wyznania mojżeszowego, od początku pomocy udzielano dzieciom bez względu na wyznanie.

Powstanie pawilonu okulistycznego przy ul. Siennej związane jest z kolei z inicjatywą rodziny Dawidsonów. Fundatorzy w 1899 r. zaoferowali Zarządowi sfinansowanie nowego pawilonu w zamian za możliwość objęcia ordynatury w nowo powstałym oddziale przez początkującego okulistę Noego Dawidsona, absolwenta Wydziału Medycznego Uniwersytetu Warszawskiego.

Podczas I wojny światowej na krótko funkcjonował tu lazaret, zaś równolegle główny gmach w całości przeznaczono na oddział zakaźny, współfinansowany przez miasto. Bezpośrednio po wojnie wywiezienie przez Rosjan części majątku fundacji i dewaluacja funduszy hipotecznych oraz cofnięcie subwencji miasta doprowadziło do zamknięcia szpitala w 1923 r. Batalię o ponowne uruchomienie zasłużonej placówki i o pozyskanie materialnego wsparcia dla przedsięwzięcia podjęła dr Anna Braude-Hellerowa wraz z Towarzystwem Przyjaciół Dzieci, które przy wsparciu Gminy Żydowskiej wydzierżawiło gmachy szpitalne na podstawie umowy z Fundacją. Architekt Henryk Stifelman sporządził projekt przebudowy i nadbudowy głównego gmachu o dwie kondygnacje. Powiększoną i funkcjonalnie urządzoną placówkę z czterema oddziałami otwarto w 1930 roku. W pawilonie przy Siennej urządzono poradnie różnych specjalności. Z tego okresu pochodzą przechowywane we wnętrzu szpitala fragmenty pamiątkowych tablic upamiętniających fundatorów i licznych ofiarodawców.

Z chwilą wybuchu II wojny światowej zakład włączono w struktury szpitalnictwa stołecznego. Okres ten przyniósł dramatyczne zmagania z chorobą głodową dzieci i epidemią tyfusu plamistego w warunkach skrajnego przepełnienia i braku środków. Podczas wrześniowych bombardowań stolicy szpital uniknął pożaru, zaś od listopada 1940 r. znalazł się na terenie tzw. małego getta i funkcjonował tu do jego zamknięcia 10 sierpnia 1942 r. Wówczas został w ciągu doby ewakuowany do funkcjonującej od jesieni filii szpitala w szkole przy ul. Leszno 80, a następnie do budynku przy ul. Stawki w pobliżu Umschlagplatz. Ostatnim schronieniem placówki były budynki przy ul. Gęsiej, gdzie w dramatycznych okolicznościach pozostały przy życiu personel wraz z lekarzami Szpitala na Czystem niósł pomoc medyczną dorosłym i dzieciom. Podczas powstania w getcie zginęła dr Anna Braude-Hellerowa, ukrywająca się w bunkrze wraz z małymi podopiecznymi.

W tym czasie w budynkach przy ul. Śliskiej i Siennej umieszczono siedzibę Instytutu Higieny Dziecięcej, zaś w sierpniu 1944 roku, udzielano pomocy rannym powstańcom, organizując tu lazaret Zgrupowania AK Chrobry II.

Zabytkowe budynki szpitalne, ocalałe ze zniszczeń wojennych i poddane gruntownemu remontowi przez Centralny Komitet Żydów Polskich z przeznaczeniem na biura i mieszkania organizacji, uniknęły szeroko zakrojonych w tym rejonie działań rozbiórkowych, dzięki czemu do dziś stanowią niezwykle cenny relikt dawnej zabudowy warszawskiej Woli. W 1953 roku ponownie uruchomiono tu szpital pediatryczny im. Dzieci Warszawy.

Wysokie wartości historyczne dawnego szpitala wynikają z bogatych i dramatycznych dziejów placówki, wpisującej się swą ponad stuletnią historią w rozwój warszawskiej służby zdrowia oraz w dzieje tutejszej społeczności żydowskiej. Stanowią przede wszystkim materialny dokument filantropijnego zaangażowania warszawskich rodzin Bersohnów, Baumanów i Wawelbergów, których członkowie łożyli na działalność placówki oraz zasiadali w zarządzie fundacji szpitala aż do jej rozwiązania w 1952 roku.

Szpital stanowi także pamiątkę wytężonej pracy kilku pokoleń lekarzy i pracowników zaangażowanych w poprawę stanu zdrowia dzieci. Warto wymienić nestora polskiej pediatrii dr. Juliana Kramsztyka, pierwszego lekarza miejscowego i ordynatora oddziałów wewnętrznego i zakaźnego, Henryka Goldszmita (Janusza Korczaka), pracującego w szpitalu jako lekarz miejscowy przed objęciem kierownictwa w Domu Sierot, czy szczególnie zasłużoną dla placówki dr Annę Braude-Hellerową, współtwórczynię Towarzystwa Przyjaciół Dzieci i od 1930 roku dyrektora reaktywowanej placówki a równocześnie ordynatora oddziału niemowlęcego.

Główny gmach o spokojnej zrównoważonej kompozycji, której zasadnicze rysy określił XIX-wieczny projekt Goebla, po rozbudowie zyskał charakterystyczny akcent frontowego ryzalitu i otwarty taras od tyłu. Jego wartości zabytkowe podnoszą częściowo zachowane dawne komponenty wnętrz, przede wszystkim reprezentacyjna klatka schodowa o trójbiegowych schodach. Zarazem uzupełnia on obraz bogatej spuścizny architektonicznej Henryka Stifelmana, który w swej praktyce projektowej związany był z Warszawską Gminą Żydowską i wieloma organizacjami o charakterze dobroczynnym, realizując m.in. Gmach Wychowawczy Warszawskiej Gminy Starozakonnych przy ul. Jagiellońskiej 28, Dom Sierot przy ul. Jaktorowskiej 6 czy Szpital „Zofiówka” w Otwocku. Z kolei niewielki piętrowy pawilon okulistyczny o skromnej formie, urozmaiconej wykuszami i ryzalitami, mimo pozbawienia frontowej elewacji wystroju w latach 60. stanowi cenny element zespołu, także z uwagi na zachowane elementy wystroju wnętrz.

Decyzja nie jest ostateczna. Stronom przysługuje odwołanie do Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.