Zespół budowlany Zakładów Mechanicznych „Ursus” zabytkiem

wtorek, 09 maja 2017 14:54

Jakub Lewicki – Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków podpisał decyzję o wpisie do rejestru zabytków zespołu budowlanego Zakładów Mechanicznych „Ursus”, powstałego po 1923 roku, położonego w Warszawie, przy ul. Traktorzystów z uwagi na zachowane wartości historyczne oraz artystyczne. Decyzji nadano rygor natychmiastowej wykonalności.

Wyżej wymieniony zespół budowlany tworzą następujące obiekty: odlewnia aluminium, modelarnia, relikty odlewni żeliwa (elewacja frontowa południowa oraz zachowane fragmenty ścian bocznych – 6 osi), budynek frontowy hali warsztatów mechanicznych, relikty magazynu wsadowego odlewni (elewacja frontowa oraz elewacja wschodnia – 8 przęseł), relikty odlewni brązu (elewacja wschodnia).

Zakłady Ursus odegrały znaczącą rolę w historii polskiego przemysłu. Firmę założyło w 1893 roku siedmiu warszawskich inwestorów, wykorzystując w tym celu posag swych córek. W niedługim czasie produkcję armatury dla przemysłu spożywczego i branży ciepłowniczej rozszerzono o montaż silników spalinowych. W 1905 roku znak „P7P”, nawiązujący nazwą do kapitału założycielskiego spółki, zastąpiono nazwą „Ursus” (emblemat ZM URSUS umieszczono na fasadzie odlewni żeliwa, której nadano reprezentacyjny „bazylikowy” układ). Po I wojnie światowej fabryka jako pierwsza w Polsce uruchomiła produkcję traktorów. Jednocześnie pogłębiała swoją współpracę z wojskiem, remontując samochody i produkując podzespoły do karabinów maszynowych oraz maszyn wytwarzających łuski; z tą współpracą wiązały się nadzieje na uruchomienie produkcji samochodów. Wygrany w 1923 roku przetarg na dostawy samochodów półciężarowych i ciężarowych dla potrzeb wojska zadecydował o budowie nowego kompleksu w pobliżu linii kolejowej. Projekt nowego założenia fabrycznego powstał w pracowni spółki architektów Franciszka Lilpopa i Karola Jankowskiego, a jego realizację ukończono w 1927 roku. Kompleks fabryczny ukształtowany został jako dwie rozdzielone administracyjnie i terenowo jednostki tj. Fabryka Metalurgiczna (część zachodnia) oraz Fabryka Samochodów (część wschodnia). Symetryczna kompozycja, nieotynkowane, ceglane ściany o niewielkich otworach oraz uproszczenie detalu architektonicznego nadało bryłom masywny wygląd. Jedynie w opracowaniu elewacji modelarni zastosowano ornament z szarej cegły cementowej układanej w geometryczne wzory (rysunek tworzą wysunięte przed lico cegły w układzie główka/wozówka/główka).

W 1930 roku zakłady zostały upaństwowione i włączone do Państwowych Zakładów Inżynierii, jednak 70% zatrudnionych w PZI stanowili pracownicy Zakładów Mechanicznych „Ursus”. Od tego czasu rozpoczęto masową produkcję na potrzeby wojska: samochody, motocykle, ciągniki artyleryjskie kołowe i gąsienicowe, wozy opancerzone, a także silniki: samochodowe, czołgowe i lotnicze (w 1934 roku uruchomiono oddział lotniczy) nie przerywając jednakże produkcji samochodów na rynek cywilny oraz silników dla rolnictwa.

Kompleks budynków i hal fabrycznych, powstały w ciągu zaledwie trzech lat na terenie wsi Szamoty, dał początek nowej osadzie, która w 1952 roku uzyskała prawa miejskie, a w 1954 roku przyjęła nazwę Ursus. Z biegiem lat opisywany zespół urósł do olbrzymich rozmiarów. Budynki rozlokowane zgodnie z ergonomią produkcji tworzyły labirynt uliczek i dziedzińców wewnętrznych. Co warte podkreślenia, te ciągi komunikacyjne otrzymały nazwy odzwierciedlające produkcję m.in: Silnikowa, Odlewnicza.

Zespół budowlany „Ursus” posiada wartości historyczne oraz artystyczne. Upamiętnia on nieistniejąca fabrykę o wieloletniej historii, która - w okresie dwudziestolecia międzywojennego – zaopatrywała Wojsko Polskie w niezbędny sprzęt bojowy i transportowy, natomiast po wojnie wytwarzała głównie ciągniki rolnicze. Dzielnica Ursus zawdzięcza zakładom zarówno nazwę, jak i swój rozwój. W otoczeniu zakładów powstawały osiedla dla robotników, takie jak osiedle Niedźwiadek, zrealizowane w latach 60-70. XX wieku. Należy również podkreślić solidarność pracowników fabryki, która w istotny sposób wpływała na trwanie etosu robotniczego, czego znaczącym wyrazem były strajki zorganizowane 25 czerwca 1976 roku w proteście przeciwko podwyżkom cen żywności, brutalnie pacyfikowane przez milicję. Wartości artystyczne wynikają przede wszystkim z zestawienia ceglanych płaszczyzn z otynkowanymi lizenami i belkami lub, jak to jest w przypadku modelarni, z płaszczyznami i podziałami ściennymi wykonanymi z szarej cegły. Niezwykle malownicze jest także zestawienie różnorodnych brył budynków, wynikające z potrzeb produkcyjnych, będące zarazem najbardziej rozpoznawalnym miejscem dzielnicy, upamiętniającym jej robotniczy charakter.

Decyzja nie jest ostateczna. Stronom przysługuje odwołanie do Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.