Cmentarz rzymskokatolicki w Przysusze zabytkiem

czwartek, 25 maja 2017 13:41

MWKZ podpisał decyzję o wpisie do rejestru cmentarza rzymskokatolickiego z poł. XVIII w., zlokalizowanego przy ul. Grodzkiej w Przysusze, z uwagi na zachowane wartości historyczne i artystyczne

Wpisem objęto obszar cmentarza parafialnego z poł. XVIII w., układ przestrzenno- komunikacyjny, kaplicę Płużańskich z 1869 r. w granicach posadowienia fundamentów w zakresie bryły, gabarytu, murów obwodowych, rozwiązań stylistycznych elewacji oraz kwaterą żołnierską i nagrobki sprzed 1950 r., wymienione w wykazie będącym integralną częścią decyzji o wpisie.

Według źródeł archiwalnych, w Przysusze w poł. XVIII w. funkcjonował cmentarz rzymskokatolicki, na którym w wydzielonej kwaterze grzebano ewangelików. Miasto lokowane w 1710 r. na prawie magdeburskim należało do parafii w Skrzyńsku, nie posiadało własnego kościoła, a jedynie kaplicę dworską, gdzie odprawiano msze dla rodziny Czermińskich. Parafia w Przysusze została erygowana w 1779 r. z wydzielonego terenu parafii Skrzyńsko. Jednak kościół (drewniany) za zgodą arcybiskupa Aleksandra Łubieńskiego wzniesiono wcześniej bo już w 1764 r. Jego fundatorem był Franciszek Dembiński. Obecny kościół, z fun¬dacji Urszuli z Morsztynów Dembińskiej - starościny wolbromskiej został wybudowany w latach 1780-1786, a konsekrowany pw. św. Jana Nepomucena i św. Ignacego Loyoli w 1786 r. przez bp. Jana Mikołaja Dębowskiego, sufragana gnieźnieńskiego. Wokół budynku założono cmentarz przykościelny, który funkcjonował zapewne w ograniczonym zakresie jeszcze w 1. ćw. XIX w. W 1818 r. w opisie funduszu kościoła parafialnego w Przysusze odniesiono się do jego wyglądu i wyposażenia. Z powodu obowiązujących przepisów sanitarnych, wszystkich pochówków zaczęto dokonywać na cmentarzu grzebalnym, znajdującym się na południe od zabudowy miasta w miejscu starego cmentarza przysuskiego. W aktach dekanatu skrzyńskiego z lat 1844–1858 znalazł się zapis, że cmentarz grzebalny w Przysusze w 1843 r. był reperowany i zapewne dotyczyło to kamiennego muru ogrodzenia, którego istnienie potwierdza protokół z 1850 r. Kształt ówczesnego cmentarza był zbliżony do trapezu (obecnie środkowa część nekropolii przysuskiej). Droga na cmentarz wiodła od kościoła wzdłuż zabudowań plebańskich, przez pole do bramy cmentarnej umieszczonej obok obecnie istniejącej kaplicy cmentarnej, wybudowanej w 1869 r. dla rodziny Płużańskich. W 1914 r. ks. Julian Szynkiewicz doprowadził do powiększenia cmentarza. Natomiast za probostwa ks. Jana Węglickiego powstał nowy dojazd do cmentarza, który funkcjonuje do dzisiaj.

W części środkowej cmentarza, przy murze północnym jest umiejscowiona kaplica z 1869 r., ufundowana przez dr. Zygmunta Płużańskiego, wzniesiona w stylistyce neogotyckiej. Nad wejściem znajduje się napis z datą, a po jego obu stronach tablice inskrypcyjne wmurowane w elewację. Budynek kaplicy, usytuowany w najwyższym punkcie terenu cmentarza stanowi dominantę przestrzenną. W murze północnym w sąsiedztwie bramy głównej wmurowane są płyty nagrobne dawnych mieszkańców Przysuchy wyznania ewangelickiego, pochodzące z 2. poł. XVIII w. i pocz. XIX w. Siedem z nich zostało wpisanych do rejestru zabytków byłego województwa radomskiego prawomocną decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Radomiu pod nr rej. nr rej. 167/B/97 z dnia 08.09.1997 r. Przy alei bramnej od strony zachodniej usytuowana jest kwatera z mogiłami żołnierzy 23. Pułku Ułanów Grodzieńskich, poległych we wrześniu 1939 r. oraz mogiłami żołnierzy poległych podczas I wojny światowej. Poza tym na terenie cmentarza przysuskiego znajdują się mogiły pomordowanych przez hitlerowców mieszkańców Przysuchy oraz poległych partyzantów. Najstarsze nagrobki rzymskokatolickie znajdują się w części środkowej cmentarza. Pochodzą z 2. ćw. XIX w. Są to płyty nagrobne: Feliksa Skrętowskiego- oficera artylerii polskiej oraz Maryjanny Kaliwodziny. Większość historycznych nagrobków wykonano z piaskowca, występuje również granit i żeliwo. Występują różne typy i formy: płyta nagrobna, krzyż na cokole, stela, grobowiec, obelisk, figura na cokole, pień drzewa na skałkach, kolumna na cokole.

W sumie wpisem objęto 110 nagrobków (w tym jedną płytę nagrobną NN przedstawiciela wyznania ewangelickiego). Prezentują wysoki poziom artystyczny. Zachowało się wiele wartościowych inskrypcji nagrobnych pod względem literackim i językowym. Na kilku nagrobkach pojawiły się inskrypcje wykonawców (F. Bielecki w Rogowie, Majewscy z Szydłowca, T. Godecki, Staniszewscy z Radomia). Wśród pochowanych na cmentarzu znajdują się osoby zasłużone dla Przysuchy, m.in.:, Ludwik Skowyra, zm. 1965 r.- założyciel i pierwszy dyrektor pierwszej w Polsce szkoły spółdzielczej, Józef Grzecznarowski, zm. 1889 r.– pierwszy radca zarządu poczty w Królestwie Polskim, Jan Samborski, zm. 1877 r. i Ludwik Korzeniowski, zm. 1864 r.- burmistrzowie m. Przysuchy), Ludwik Szermer, zm. 1931 r.- właściciel apteki, Karol Olewiński, zm. 1917 r.- powstaniec styczniowy, Julian Szynkiewicz, zm. 1918 r., Felisk Sułkowski, zm. 1850 r., Lucjan Cieszkowski zm. 1898 r. - proboszczowie parafii przysuskiej, dr Walerian Libiszowski, zm. 1943 r.- lekarz przysuski.

Wśród nagrobków kilka płyt nagrobnych posiada inskrypcje rosyjskie (nieczytelne).

Cmentarz rzymskokatolicki w Przysusze stanowi ważny, materialny dokument dziejów parafii i miejscowości. Ukształtowany od poł. XVIII w. do 1. poł. XX w. układ przestrzenno- komunikacyjny jest czytelny. Zachowały się historyczne obiekty: kaplica cmentarna, liczne nagrobki, kwatera żołnierska. Istniejące ogrodzenie cmentarne oraz brama (2. ćw. XX w.) jako elementy przestrzenne wpisują się harmonijnie w charakter cmentarza. Tworzy to zespół sepulkralny o znacznych walorach przestrzennych.

Decyzja nie jest ostateczna. Stronom przysługuje odwołanie do Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.