Dawna Fabryka Sprawdzianów Państwowych Wytwórni Uzbrojenia w Warszawie w rejestrze zabytków

wtorek, 17 marca 2020 11:52

Po ponownym rozpatrzeniu sprawy podjąłem decyzję o wpisie do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego historycznego zespołu budowlanego dawnej Fabryki Sprawdzianów Państwowych Wytwórni Uzbrojenia, wzniesionego w latach 1923-1925, położonego w Warszawie przy ul. Duchnickiej 3, z uwagi na zachowane wartości historyczne i artystyczne.

Dawna Fabryka Sprawdzianów Państwowych Wytwórni Uzbrojenia przy ul. Duchnickiej 3 w Warszawie zlokalizowana jest wzdłuż północnego odcinka Warszawskiej Małej Obwodnicy Kolejowej (Dworzec Gdański Warszawa Powązki), w kwartale pomiędzy ul. Duchnicką, Powązkowską, Krasińskiego i Przasnyską. Historyczny zespół budowlany obejmuje 2 budynki: gmach fabryki oraz d. budynek mieszkalny. Elementem zagospodarowania terenu jest ponadto portiernia (ob. przebudowana), ogrodzenie i rozplanowanie zieleńców i dróg dojazdowych.

Decyzja o powstaniu fabryki podjęta została w 1923 r., posesja historycznie sąsiadowała z terenami wojskowymi zajmowanymi przez I Pułk Radiotelegraficzny (od strony północnej i wschodniej) oraz składami Zaopatrywania Służby Lądowej i Wodnej (od strony zachodniej). Na potrzeby zakładu produkcyjnego teren został wydzielony oraz wytyczono i wybrukowano ulicę Duchnicką. Zabudowania Państwowej Wytwórni Sprawdzianów, obejmujące gmach główny, portiernię (ob. częściowo przekształcona), garaż i transformatornię (niezachowane), wybudowano w latach 1923-1925. Ponadto w sąsiedztwie fabryki, po stronie zachodniej, wzniesiono dom mieszkalny, obok niego i wzdłuż zachodniej granicy posesji przeprowadzono bocznicę kolejową. Produkcję sprawdzianów (przyrządów mierniczych) rozpoczęto w 1926 r. W tym czasie fabrykę zwiedzał prezydent Ignacy Mościcki.

W 1927 r. po likwidacji Centralnego Zarządu Wytwórni Wojskowych, któremu podlegał zakład przy ul. Duchnickiej, Fabryka Sprawdzianów w Warszawie przeszła pod zarząd Państwowych Wytwórni Uzbrojenia. Zakład zajmował się wówczas produkcją przyrządów mierniczych m.in. mikromierzy, suwmiarek precyzyjnych, gwintowników szlifowanych, uchwytów, przyrządów kreszerowych, płytek mierniczych typu Johanssona, przeznaczonych na potrzeby wojska polskiego, a także na polski i zagraniczny rynek cywilny. W 1930 r. w zakładach rozpoczęto produkcję maszyn dla Polskiego Monopolu Tytoniowego. Dzięki wąskiej specjalizacji w latach 30. XX w. fabryka zajmowała czołowe miejsce w produkcji narzędzi i przyrządów pomiarowych w kraju.

W czasie II wojny światowej na terenie Fabryki stacjonowały wojska niemieckie, a produkowane na terenie zakładów narzędzia i części przekazywane były do III Rzeszy. W fabryce pracowali Polacy i jeńcy sowieccy, część z nich poniosła śmierć na terenie zakładów w latach 1943-1944. Po wybuchu powstania warszawskiego zakończono produkcję, a maszyny rozmontowano i wywieziono do Niemiec wraz z częścią załogi. Pomimo zniszczeń wojennych zachowały się budynek frontowy fabryki, portiernia (ob. przebudowana) oraz budynek mieszkalny, a także zagospodarowanie południowej części posesji.

Po 1945 r. Fabryka Sprawdzianów stała się częścią Centralnego Zakładu Techniczno-Badawczego, a od 1948 r. zdecydowano o przekazaniu fabryki na potrzeby Głównego Instytutu Mechaniki, poszerzając jej obszar o teren między ul. Przasnyską a Powązkowską. Od 1951 r. instytut stał się samodzielną jednostką naukowo-badawczą.

Historyczny zespół budowlany d. Fabryki Sprawdzianów Państwowych Wytwórni Uzbrojenia w Warszawie przy ul. Duchnickiej 3 posiada istotne walory artystyczne jako przykład zakładu przemysłowego o charakterze wojskowym, łączącego cechy stylistyczne tradycyjnej architektury monumentalnej z funkcją zakładu produkcyjnego. Nawiązania do architektury rezydencjonalnej widoczne są w sposobie ukształtowania głównego budynku produkcyjnego (wydłużonego skrzydła o symetrycznym układzie z bocznymi ryzalitami) oraz w układzie przestrzennym całego założenia. Budynek główny poprzedzony jest reprezentacyjnym dziedzińcem z owalnym podjazdem oraz uzupełniony o niewielki budynek mieszkalny i portiernię, wzorowane na domu ogrodnika i dozorcy, całości towarzyszy starannie zaprojektowane ogrodzenie z dekoracyjnie opracowaną bramą wjazdową.

Dawna Fabryka Sprawdzianów jest również materialnym świadectwem działalności wojskowych zakładów przemysłowych, w tym laboratoriów Państwowych Wytwórni Uzbrojenia, a tym samym polskiej myśli technicznej okresu dwudziestolecia międzywojennego. Ranga zakładów podkreślona została poprzez towarzyszącą jego uruchomieniu wizytację prezydenta Ignacego Mościckiego w 1926 r. O wartości historycznej zespołu budowlanego świadczą również związane z nim wydarzenia z okresu II wojny światowej upamiętnione m.in. za pomocą pomnika usytuowanego na terenie posesji. Po 1945 r. fabryka kontynuowała swoją działalność jako Instytut Mechaniki Precyzyjnej, koncentrując się na pracach badawczo-teoretycznych, stając się w latach 50. XX w. wiodącym instytutem w dziedzinie metaloznawstwa i obróbki cieplnej.

Decyzja wpisu do rejestru zabytków jest ostateczna, strony postępowania nie wniosły od niej odwołania w ustawowo przewidzianym terminie.

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków