Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków wpisał do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego park im. Stefana Żeromskiego, położony w Warszawie przy skrzyżowaniu ul. A. Mickiewicza i Z. Krasińskiego, z uwagi na zachowane wartości artystyczne, historyczne i naukowe.

Park im. Stefana Żeromskiego znajduje się w kwartale ulic A. Mickiewicza, Z. Krasińskiego, S. Czarnieckiego, L. Mierosławskiego. Zajmuje on teren, który pierwotnie stanowił część przedpola Warszawskiej Cytadeli. W tym miejscu w l. 1849-1851 wzniesiono Fort Sokolnickiego (d. Siergieja), rozbudowany następnie w l. 1864-1874. Pierwotny układ ziemny fortyfikacji uległ częściowemu przekształceniu w okresie dwudziestolecia międzywojennego. W 1925 r. z inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół Żoliborza, przy poparciu władz rządowych i komunalnych, część terenów pofortecznych została przeznaczona na park dzielnicowy, na potrzeby którego wykorzystano część umocnień ziemnych i fos d. fortu. Projektantem parku był Stanisław Zadora-Życiński, a realizacją kierował Leon Danielewicz ogrodnik miejski, a jednocześnie członek zarządu Towarzystwa Ogrodów Jordanowskich w Warszawie. Prace nad projektem parku trwały w latach 1925-1930, a roboty ziemne rozpoczęto w 1930 r. Niwelację oraz plantowanie terenu wykonywali m.in. bezrobotni skierowani do prac przez Magistrat Miejski. Oficjalne otwarcie parku oraz uroczyste sadzenie drzew (300 klonów) nastąpiło w czerwcu 1932 r.

Park usytuowany w północno-wschodniej części wytyczonego w 1923 r. placu T. W. Wilsona (do 1926 r. patronem był S. Żeromski) zamknął optycznie jego kompozycję. Głównej wejście do parku zostało usytuowane u zbiegu ul. A. Mickiewicza i Z. Krasińskiego, od strony pl. Wilsona, boczne przy północnym i południowym krańcu. Zgodnie z projektem na terenie parku wytyczono aleje spacerowe, trawniki, place gier ruchowych dla dzieci, korty tenisowe. Część obszaru zadrzewiono, różnice terenu zaakcentowano poprzez wprowadzenie schodów. W 1933 r. przy wale fortecznym z inicjatywy mieszkańców Żoliborza posadowiono kamień upamiętniający 15-lecie odzyskania niepodległości przez Rzeczpospolitą Polską, natomiast w 1936 r. przed głównym wejściem ustawiona została rzeźba autorstwa Henryka Kuny Dziewczyna z dzbanem, potocznie nazywana „Aliną”, a w południowo-wschodniej części parku wodopój z kamienną misą (ob. nieczynny). Rotunda (baszta) Fortu Sokolnickiego była w tym czasie siedzibą Archiwum Państwowego.

W czasie II wojny światowej park służył jako miejsce pochówku poległych, w 1943 r. został zamknięty dla ludności polskiej. W czasie Powstania Warszawskiego budynki poforteczne pełniły funkcję szpitala polowego oddziałów Mieczysława Niedzielskiego pseudonim „Żywiciel”. W tym czasie uszkodzeniu uległo część zagospodarowania parku. Pomimo działań wojennych zachowała się jego zasadnicza kompozycja, wał forteczny z budowlami ziemnymi oraz baszta, która użytkowana była przez archiwum wojskowe. Renowacja parku nastąpiła po 1945 r., a kolejna modernizacja nastąpiła w l. 1980-1981 wg proj. A. Habera. Polegała ona m.in. na wymianie ogrodzenia z siatki na częściowo murowane, likwidacji boiska od strony ul. A. Mickiewicza, zmianie przebiegu części ścieżek i wymianie latarń. Kolejna rewitalizacja parku nastąpiła w l. 2003-2005 wg proj. M. Szeniawskiego i W. Trzópka, którzy nawiązali do projektu z dwudziestolecia międzywojennego. Przeprowadzono m.in. remont alejek, infrastruktury oraz urządzeń wodnych, odnowiono szatę rośliną, zaprojektowano nową architekturę parkową, plac zabaw dla dzieci, toaletą i budkę strażnika.

Park im. Stefana Żeromskiego stanowi cenny przykład adaptacji terenów pofortecznych na funkcje społeczne. Po 1918 r. większość dawnych fortyfikacji i koszar zachowało przeznaczenie wojskowe lub ulegało parcelacji na potrzeby mieszkaniowe. W przypadku parku im. Stefana Żeromskiego udało się stworzyć spójną kompozycję parkową, uwzględniającą potrzeby mieszkańców dzielnicy, a jednocześnie doskonale uzupełniającą koncepcję urbanistyczną realizowaną m.in. przez Warszawską Spółdzielnię Mieszkaniową. Wartość artystyczna parku wynika nie tylko z jego kompozycji, ale też ze spójnego połączenia elementów pofortecznych i zieleni komponowanej. Urozmaicona rzeźba terenu została zaakcentowana poprzez umiejętne wprowadzenie alej i ścieżek, placów oraz roślinności. Czytelna kompozycja parku, zaaranżowana wzdłuż wału fortecznego, harmonijnie łączy XIX-wieczną architekturę militarną z modernistyczną koncepcją zagospodarowania terenów publicznych. Uzupełnieniem zagospodarowania parku są elementy małej architektury, w tym szczególnie rzeźba H. Kuny Dziewczyna z dzbanem, kamienna misa wodopoju, a także głazy pamiątkowe.

Z terenem Parku im. Stefana Żeromskiego związane są również ważne wydarzenia historyczne. Początkowo stanowił on część wzniesionego przez Rosjan systemu umocnień Cytadeli Warszawskiej (tzw. Fort Siergieja). W dwudziestoleciu międzywojennym został on przemianowany na Fort Sokolnickiego, a rotunda stała się siedzibą instytucji publicznych. Bliskie sąsiedztwo Cytadeli Warszawskiej miało znaczenie symboliczne, tym bardziej cenna okazała się koncepcja swego rodzaju „humanizacji” terenów pofortecznych, dokonana w dwudziestoleciu międzywojennym przez Stanisława Zadora-Życińskiego i Leona Danielewicza. Teren dawnego fortu i jego przedpola został przekształcony na park, stanowiący ważne uzupełnienie dla wznoszonej wówczas zabudowy mieszkaniowej na terenie Żoliborza. Społeczny wymiar parku uzyskano m.in. dzięki zaprojektowaniu w parku przestrzeni rekreacyjnych dla dzieci oraz dorosłych, które czerpało z doświadczeń Ogrodów Jordanowskich. Idea utworzenia parku i jego realizacja stanowiły inicjatywę społeczną, w którą zaangażowani byli zarówno mieszkańcy dzielnicy, jak i władze miasta. Z dziejami parku wiążą się również epizody z czasów II wojny światowej – na początku wojny służył on jako miejsce pochówku poległych, a w czasie Powstania Warszawskiego na terenie parku znajdował się szpital polowy oddziałów zgrupowania „Żywiciela”.

Decyzja administracyjna wpisująca park do rejestry zabytków jest ostateczna, obiekt został wpisany do księgi rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego pod numerem rejestru A-1578.

< Poprzednia		Następna >