Kolejna warszawska mozaika trafiła do rejestru zabytków

wtorek, 05 stycznia 2021 09:12

Podjąłem decyzję o wpisie do rejestru zabytków ruchomych województwa mazowieckiego mozaiki autorstwa Domicelli Bożekowskiej, znajdującej się na terenie dawnej Spółdzielni Inwalidów „Saturn” przy ul. Rezedowej 19 w Warszawie, z uwagi na wartości artystyczne, historyczne i naukowe obiektu.

Spółdzielnia Inwalidów „Saturn” powstała w 1950 r., istniała przez ponad 60 lat, zatrudniała osoby niepełnosprawne – w tym kombatantów wojennych, specjalizowała się w produkcji artykułów gumowych wytwarzanych z lateksu naturalnego. Produkowane tam zabawki oraz przedmioty użytku codziennego były powszechnie rozpoznawalne w czasie Peerelu. W roku 1965 przeniesiono spółdzielnię do nowo wybudowanej siedziby - parterowych budynków przy ul. Rezedowej 19 na Marysinie Wawerskim. To tu jedną z elewacji hali produkcyjnej Domicella Bożekowska, na zamówienie spółdzielni, ozdobiła monumentalną barwną mozaiką. Rzeźbiarka, absolwentka ASP w Warszawie oraz Krakowie w pracy nawiązała do nazwy spółdzielni.

Wielobarwna kompozycja ścienna, długa na pięć metrów, znajduje się na elewacji jednej z hal produkcyjnych, wzniesionych z szarej cegły, od strony ul. Stepowej. Prostokątna mozaika jest podzielona na sześć pól tematycznych, rozdzielonych ciemnymi pasami tesser. W przyziemiu elewacji umieszczono poziomy pas ceramiczny, wykraczający poza obszar kompozycji. Mozaikę zbudowano z wielokształtnych, samodzielnie wykonanych tesser oraz kwadratowych płytek, które zostały ułożone na betonowych płytach, zamontowanych na elewacji. Kompozycja przedstawia sceny o tematyce animalistycznej, magicznej, alchemicznej oraz astrologicznej m.in. znaki zodiaku, gwiazdozbiór, planety, zwierzęta czy czarnoksiężnika. Przedstawienia te mają wymiar symboliczny oraz są nawiązaniem do rzeźbiarskich prac autorki ukierunkowanej w swojej twórczości na realizacje o charakterze animalistycznym. Kolorystyka kompozycji jest zróżnicowana z dominacją dużych plam o silnym nasyceniu kolorystycznym.

Monumentalna mozaika pochodząca z lat 60. XX w., zlokalizowana przy ul. Rezedowej 19, wpisuje się w nurt „humanizacji” przestrzeni przemysłowych, którego założeniem było wyjście ze sztuką współczesną na zewnątrz galerii sztuki, a także podnoszenie kultury i standardu pracy tzw. klasy robotniczej. Powodem upowszechnienie okładziny ceramicznej w tego typu realizacjach była jej trwałość oraz niski koszt materiałowy. Tego typu realizacje pojawiały się w latach 60. i 70. XX w. w ikonicznych realizacjach architektonicznych nurtu tzw. modernizmu powojennego na terenie Warszawy, jednak obecnie kompozycja z elewacji hali nieistniejącej Spółdzielni Inwalidów „Saturn” jest jedynym przykładem mozaiki zewnętrznej związanej z przestrzenią przemysłową na terenie dzielnicy Wawer. Tym samym stanowi cenny relikt plastyki o charakterze użytkowym obszaru Marysina Wawerskiego oraz element historii dzielnicy.

Wartość artystyczna dekoracji ściennej wynika z jej walorów plastycznych; indywidualnego projektu, bogactwa zastosowanych motywów tematycznych oraz bogatej kompozycji barwnej. O wartości obiektu świadczy również poziom jego wykonawstwa i rzemieślniczego opracowania. Domicella Bożekowska od podstaw zrealizowała zamówienie spółdzielni samodzielnie – osobiście wypaliła ceramikę i ułożyła ją na systemie z płyt betonowych, umożliwiającego sprawne złożenie i montaż monumentalnej dekoracji na elewacji.

Kompozycja posiada również wartość naukową jako przyczynek do badań twórczości i rozwoju stylu artystki oraz przemian plastyki lat. 60 XX w., zwłaszcza w kontekście prób wprowadzania realizacji artystycznych w przestrzeń codziennej pracy. Domicela Bożekowska była również autorką mozaiki w kopalni „Staszic” w Katowicach, wykonanej w 1968 r. Przedmiotowy obiekt należy tym samym do niewielkiej grupy wysokiej jakości realizacji artystycznych znajdujących się w przestrzeniach przemysłowych i produkcyjnych, a jego wartość jest tym większa, iż w okresie przemian ustrojowych wiele z tego typu realizacji zostało zniszczonych wraz z likwidacją obiektów przemysłowych.

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków