Zespół dawnej zabudowy kolejowej przy ul. Armatniej w Warszawie w rejestrze zabytków

piątek, 26 marca 2021 12:47

Postanowiłem wpisać do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego historyczny zespół budowlany dawnej zabudowy kolejowej położonej przy ul. Armatniej w Warszawie obejmującej domy pracowników Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej (budynki nr 6, 8, 10, 10A, 12), d. budynek dla maszyn elektrycznych (nr 3) oraz d. budynek dla pasażerów Kolei Warszawsko-Kaliskiej (budynki nr 16), z uwagi na zachowane wartości artystyczne, historyczne i naukowe zespołu.

Osiedle domów mieszkalnych pracowników Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej wybudowane zostało w latach 1896 1902 i wpisywało się w politykę mieszkaniową realizowaną przez zarząd kolei od lat 70. XIX w. Do ich budowy użyto materiały budowlane różnych producentów wykorzystywane przy wznoszeniu zabudowy Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, m.in. firm Hielle i Ditrich z Żyrardowa (H&D) i Korwinów k. Częstochowy. Tzw. „domy familijne” przeznaczane były zarówno dla urzędników kolejowych, jak i pracowników służby niższej wraz z rodzinami, m.in. naczelników, kasjerów, rewizorów, maszynistów, służby konduktorskiej czy pomocy ekspedycyjnej.

W listopadzie 1902 r. Towarzystwo Akcyjne Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej uruchomiło odcinek łączący Warszawę z Kaliszem, tzw. Kolei Warszawsko-Kaliskiej. Wzniesiono wówczas infrastrukturę związaną z obsługą nowego odcinka: m.in. budynek warsztatów, budynki służby trakcji (taborowe), parowozownię i magazyny dla potrzeb warsztatów. Jednym z jej elementów był szerokotorowy objazd normalnotorowej stacji Warszawa Pasażerska, wzniesiony w latach 1903-1904 wraz z parabolicznym wiaduktem sklepionym oraz stalowym Wiaduktem Kaliskim.

W czasie II wojny światowej zniszczeniu uległa część infrastruktury technicznej, tory, trakcje, budynki warsztatowe, wieża ciśnień, bez większych zniszczeń przetrwała natomiast zabudowa mieszkalna i budynki techniczne objęte niniejszym wpisem do rejestru oraz paraboliczny wiadukt sklepiony Drogi Żelaznej Warszawsko-Kaliskiej. Po 1945 r. zabudowa przy ul. Armatniej pozostawała własnością kolei państwowych. Prowadzone prace ograniczały się do niewielkich remontów budynków mieszkalnych oraz zmiany funkcji d. budynku maszyn elektrycznych oraz d. budynku dla pasażerów Kolei Warszawsko-Kaliskiej na mieszkalną.

Historyczny zespół budowlany zabudowy kolejowej położonej przy ul. Armatniej w Warszawie, obejmującej domy pracowników Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej (budynki nr 6, 8, 10, 10A, 12), d. budynek dla maszyn elektrycznych (nr 3) oraz d. budynek dla pasażerów Kolei Warszawsko-Kaliskiej (budynki nr 16) wraz z terenem, jest wyjątkowym w skali miasta przykładem spójnej architektonicznie grupy budynków kolejowych wraz z pozostałościami zagospodarowania, pozostających względem siebie w utrwalonych historycznie relacjach funkcjonalnych i przestrzennych. Zarówno budynki mieszkalne jak i techniczne stanowią cenny przykład budownictwa charakterystycznego dla Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej i Warszawsko-Kaliskiej z końca XIX i początku XX w. Wysokie walory typologiczne i dokumentacyjne przedmiotowych budynków widoczne są w takich cechach i elementach jak zastosowanie cegły licowej do opracowania ścian zewnętrznych, wprowadzenie dekoracji w postaci cokołów, fryzów, gzymsów, lizen, obramień okiennych i drzwiowych. Do cennych elementów struktury przestrzennej zespołu należy również sposób zagospodarowania terenu, w tym opracowanie nawierzchni ul. Armatniej, zagospodarowanie ciągów komunikacyjnych wokół domów mieszkalnych, a także zachowanie po splantowaniu nasypu nieużytkowanego wiaduktu parabolicznego (wpisanego indywidualnie do rejestru zabytków nieruchomych). Zastosowanie charakterystycznych dla budownictwa kolejowego rozwiązań stylistycznych nie pozbawiło elementów tworzących ww. zespół indywidualnego wyrazu architektonicznego, na który składa się przede wszystkim staranny, zróżnicowany, ceglany detal architektoniczny, kompozycja elewacji i relacji zabudowy względem otoczenia.

Zespół budowlany przy ul. Armatniej ma również wysoką wartość historyczną. Na obszarze objętym niniejszym postępowaniem krzyżowały się drogi normalnotorowej Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej oraz szerokotorowej Kolei Warszawsko-Kaliskiej, a na wskazanym terenie zachowały się liczne obiekty świadczące o nakładaniu się procesów rozwojowych kolei na terenie Warszawy, w tym przekształceń związanych z budową nasypu, jego późniejszą niwelacją, w końcu także zniszczeń spowodowanych działaniami wojennymi. Tym samym przedmiotowy zespół stanowi materialny dokument obecności zabudowy kolejowej sięgającej schyłku XIX w. w obrębie dzisiejszego węzła kolejowego Warszawa Zachodnia, świadectwo rozwoju kolejnictwa na terenie miasta oraz dokonujących się na jego gruncie przekształceń: zmiany przebiegu sieci kolejowej, współistnienia kolei normalno- i szerokotorowej, a następnie likwidacji objazdu z zachowaniem wzniesionej w okolicy zabudowy kolejowej oraz towarzyszącego jej zagospodarowania przestrzennego.

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków