Nowy wpis do rejestru zabytków: przepompownia Twierdzy Modlin

piątek, 30 kwietnia 2021 13:46

Postanowiłem wpisać do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego budynek przepompowni położonej przy ul. Księstwa Warszawskiego w Nowym Dworze Mazowieckim, z uwagi na zachowane wartości artystyczne, historyczne i naukowe obiektu. Postępowanie przeprowadzone zostało w związku z wnioskiem organizacji społecznej Stowarzyszenia na rzecz Krajobrazu Kulturowego.

Dokładna data budowy przepompowni nie jest znana, wiadomo jednak, iż funkcjonowała ona co najmniej od lat 80. XIX w. Pierwszy wodociąg na terenie Twierdzy Modlin oddano do użytku w 1847 r. W związku z rozbudową Twierdzy i koniecznością dostosowania do nowych potrzeb systemu nawadniania rozpoczęto rozbudowę istniejących urządzeń. Przepompownia stanowiła jeden z etapów modernizacji systemu. Stanowił on część zabudowy południowego ramienia wschodniego kleszcza Twierdzy, wzniesiony został jako budowla o jednej kondygnacji częściowo zagłębionej w ziemi, połączonej z systemem podziemnej instalacji. Budynek podzielony został na dwie wysokie hale, pomiędzy którymi wykonano ścianę działową z dwoma zamkniętymi łukiem oknami oraz prostokątne przejście łączące galerie obu pomieszczeń. W pierwszym z nich (od strony zachodniej) znajdowała się kotłownia z maszynownią, w drugiej zlokalizowane zostały maszyny parowe wyprodukowane w moskiewskiej fabryce Gustawa Lista, datowane na lata 1890-1896.

W każdym z pomieszczeń nieznacznie poniżej poziomu gruntu wzdłuż ściany północnej, a częściowo przy ścianie wschodniej, znajdują się żeliwne galerie, ze schodami przy ścianie wschodniej (maszynownia), oraz południowej (hala pomp), umożliwiające dostęp do urządzeń technicznych i ich obsługę. Zabudowania i znajdujące się w przepompowni maszyny przetrwały I wojnę światową bez większych uszkodzeń. W 1918 r. Twierdza Modlin została przejęta przez Wojsko Polskie, a w czasie II wojny światowej przez Niemców. Od lat 60. lub 70 . XX w. zaprzestano użytkowania pomp, a nad jedną z galerii wykonano wtórny strop. Budynek i jego wyposażenie zachowało się bez zmian do czasu wycofania się wojska z Twierdzy Modlin. Brak odpowiedniego zabezpieczenia i kradzieże doprowadziły do demontażu części elementów metalowych zachowanych urządzeń technicznych. Obecnie budynek jest zabezpieczony.

Lokalizacja w fosie, bezpośrednio przy umocnieniach stałych Twierdzy oraz przeznaczanie budynku zdecydowały o jego formie architektonicznej – wysokie, przykryte kolebką pomieszczenia doświetlono z obu stron oknami o stosunkowo dużych rozmiarach. O indywidualnym wyrazie artystycznym świadczy także dobór i forma żeliwnych detali, z których wykonano galerie oraz schody, a także opracowanie ścian i posadzek, które zachowało się w bardzo dobrym stanie na niższej kondygnacji hali pomp. Elementy te są świadectwem dbałości o jakość wykończenia wnętrz maszynowni i hali pomp oraz o wzajemne relacje wizualno-przestrzenne obu pomieszczeń.

Obiekt stanowi obecnie unikatowy przykład zachowanej do czasów współczesnych przepompowni z drugiej połowy XIX w. zaprojektowanej na potrzeby wojska, stanowiącej integralny element systemu nawadniania Twierdzy Modlin. Posiada oryginalną formę architektoniczną wynikająca z jego przeznaczenia i obronnego charakteru. Zewnętrzna bryła budynku opracowana została analogicznie do skazamatowanych umocnień niskiego półbastionu, a na dachu budynku wykonano stałe umocnienie w formie nasypu ziemnego, zabezpieczającego budynek przed ewentualnym uszkodzeniem spowodowanym ostrzałem artyleryjskim. Pomimo rezygnacji z detalu architektonicznego na elewacji, komin kotłowni otrzymał estetyczną formę o prostej dekoracji z cegły licowej. W budynku zachowały się wielokwaterowe okna oraz przykład oryginalnej stolarki o bogatej dekoracji.

Wartość historyczna budynku wiąże się z dziejami Twierdzy Modlin oraz jest świadectwem postępu technicznego dokonującego się w drugiej połowie XIX w. Budynek przepompowni obsługujący ujęcie wody na brzegu Narwi stanowił jednej z kluczowych elementów systemu nawadniania Twierdzy Modlin. O znaczeniu obiektu świadczy także sprowadzenie do jego obsługi zespołu dwóch bliźniaczych, dwucylindrowych maszyn parowych systemu compound, na parę nasyconą, napędzających sześć pomp wodnych z k. XIXI w., firmy ГУСТАВЬ ЛИСТЬ MOCKBA, będących najprawdopodobniej jedynymi zachowanymi na terenie kraju agregatami pompowymi firmy Gustaw List.

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków

< Poprzednia		Następna >