Nowy wpis do rejestru zabytków: stacja filtrów Twierdzy Modlin

poniedziałek, 12 lipca 2021 13:32

Postanowiłem wpisać do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego budowle stacji filtrów Twierdzy Modlin (zbiornik wody brudnej, filtry i zbiornik wody czystej) położone w rejonie ul. Księstwa Warszawskiego w Nowym Dworze Mazowieckim, jako unikatowy dokument wojskowej inżynierii wodnej. Postępowanie w sprawie przeprowadzone zostało w związku z wnioskiem organizacji społecznej – Ogród Warszawa Stowarzyszenie na rzecz Krajobrazu Kulturowego. 

Dokładny czas budowy stacji filtrów składającej się ze zbiornika wody brudnej, filtrów oraz zbiornika wody czystej połączonych ze sobą za pomocą instalacji wodnej nie jest znany. Wiadomo, że w połowie XIX w.  rozpoczęto rozbudowę istniejących urządzeń związku z rozbudową Twierdzy i koniecznością dostosowania do nowych potrzeb systemu nawadniania. Należy zatem przypuszczać, że stacja filtrów wybudowana została po 1854 r. Wszystkie budowle zespołu filtrów zostały wzniesione jako murowane, z nasypem ziemnym porośniętym trawą. Wyposażenie wewnątrz budowli zachowało się w różnym stopniu. W budynku filtrów znajdują się pozostałości oryginalnych urządzeń technicznych, na których umieszczono  tabliczki fabryczne warszawskiej fabryki obrabiarek Towarzystwo Akcyjne Zakładów Budowy Maszyn Gerlach i Pulst („Aкц. Oбщ. Maшиностр. Зав. ГЕРЛЯХЪ и ПУЛЬСТЬ ВАРШАВА, nr fabr. 477 i 479), która jako Towarzystwo Akcyjne funkcjonowała od 1898 r., co może wskazywać na datę modernizacji stacji filtrów.

Stacja filtrów składa się ze zbiornika wody brudnej, budynku filtrów z 6 komorami filtrów powolnych i 6 komorami filtrów szybkich oraz zbiornika wody czystej. Wszystkie budynki są murowane, z cegły klinkierowej oraz bloków granitowych, (część być może także o monolitycznej konstrukcji betonowej), zbiorniki i pomieszczenia znajdują się poniżej linii gruntu, strefa wejścia i przykryte nasypem ziemnym sklepienia budowli oraz wywietrzniki wyniesione są  powyżej gruntu. Wejścia i pojedyncze otwory okienne doświetlające części komunikacyjne zostały umieszczone w murowanych, tynkowanych i pomalowanych na jasny kolor ścianach parawanowych, zwieńczonych profilowanym, wydatnym gzymsem. Obecnie wszystkie budowle stacji filtrów są wyłączone z użytkowania, ze względu na charakter budynków (wysokość komór, korozję elementów metalowych).

Wpisane do rejestru zabytków obiekty posiadają wysoką wartość historyczną jako dobrze zachowany przykład stacji uzdatniania wody pochodzący z XIX w. Brak późniejszych przekształceń i modernizacji pozwolił na zachowanie relacji przestrzennych, gabarytów i oryginalnych rozwiązań technicznych zabudowy stacji filtrów czyniąc z niej unikat na skalę krajową. Zachowane przykłady stacji filtrów m.in. w Warszawie, we Wrocławiu czy w Opolu wzniesione zostały na potrzeby mieszkańców miast i ze względu na ich dalsze użytkowanie zostały w dużym stopniu zmodernizowane. Wyjątkowość stacji filtrów Twierdzy Modlin wynika również z przeznaczenia jej wyłącznie na potrzeby wojska stacjonującego w Twierdzy Modlin – największego i najnowocześniejszego zespołu budowli wojsk rosyjskich na terenie Królestwa Polskiego do 1915 r. 

Budowle stacji filtrów obejmujące zbiornik wody brudnej, filtry i zbiornik wody czystej są jednocześnie świadectwem postępu technicznego dokonującego się w drugiej połowie XIX w. Dzięki zastosowaniu wieloetapowego systemu uzdatniania wody pobieranej z ujęcia wody na brzegu Narwi, stacja stanowiła jeden z kluczowych elementów systemu nawadniania Twierdzy Modlin. Zachowana zabudowa to unikatowy w skali kraju dokument inżynierii wodnej, który pomimo znacznie mniejszej skali stanowi równie istotne osiągniecie techniczne jak zespół Stacji Filtrów w Warszawie. 

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków