Budynek dawnej Fabryki Broni w Radomiu w rejestrze MWKZ

poniedziałek, 19 czerwca 2023 13:09

Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków prof. Jakub Lewicki wpisał do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego budynek główny dawnej Fabryki Broni w Radomiu, powstały w latach 1923-1927.

Postępowanie w tej sprawie wszczęte zostało z urzędu. Powstanie Fabryki Broni w Radomiu wpisuje się w koncepcję sformułowaną w pierwszych latach II Rzeczpospolitej, stworzenia obszaru przemysłowego którego celem miało być zwiększenie potencjału militarnego odbudowującego się państwa. We wrześniu 1922 r. Ministerstwo Rolnictwa i Dóbr Państwowych przekazało teren folwarku Mariackie na rzecz Ministerstwa Spraw Wojskowych. Stworzenie zakładu, nazywanego w tym okresie Państwową Fabryką Karabinów i Kulomiotów, powierzono inż. Andrzejowi Dowkonttowi oraz jego zastępcy pułkownikowi Stanisławowi Siczkowi. Do wybuchu II wojny światowej w radomskiej fabryce produkowano karabinek Mauser wz.98, karabinek Mauzer wz.29, karabinek Mauser wz.29e, karabinek Mauser wz. 98a, bagnet wz.28, bagnet wz.29 w odmianach, rewolwer Nagant 30, pistolet VIS wz.35. Od 1929 r. ruszyła również produkcja cywilna rowerów pod marką Łucznik w 21 typach, na rynek Polski i światowy. We wrześniu 1939 r. wojsko niemieckie przejęło fabrykę. W okresie okupacji zakład pod nazwą Waffenfabrik Radom produkował broń na potrzeby Werhrmachtu i jego sojuszniczych armii. W odwecie za konspiracyjną produkcję części pistoletów Vis dla żołnierzy Polskiego Państwa Podziemnego, hitlerowcy w dniach 12, 13 i 14 października 1942 r. przeprowadzili egzekucje kilkudziesięciu osób, w tym pracowników fabryki. Dotarcie frontu wschodniego do linii Wisły, doprowadziło do ewakuacji zakładu. Zrabowane wyposażenie radomskiej fabryki wysyłano do innych zakładów niemieckich. Niemalże natychmiast po wkroczeniu Armii Czerwonej i zakończeniu walk, pod egidą Grupy Operacyjnej Ministerstwa Przemysłu Ciężkiego, 21 stycznia 1945 r. powołano komitet odbudowy fabryki broni. Po wojnie zakład zmienił nazwę na Państwową Fabrykę Broni w Radomiu. Od 1948 r. zakład nosił nazwę Zjednoczone Zakłady Wyrobów Metalowych. Od 31 grudnia 1951 r. fabryka zaczęła funkcjonować jako Zakłady Metalowe im. Gen. Waltera w Radomiu. Po wojnie wznowiono produkcję broni na licencji radzieckiej, ale również projektowanej przez polskich konstruktorów; wytwarzano broń palną, samopowtarzalną i automatyczną oraz broń białą. Rozwijano produkcję cywilną, asortyment zakładu poszerzono o maszyny przemysłowe, narzędzia, maszyny do szycia, części rowerowe, narzędzia samochodowe, a od 1969 r. rozpoczęto produkcję maszyn do pisania. Od listopada 1982 r. nowa nazwa zakładu brzmiała Zakłady Metalowe „Łucznik” im. gen. Waltera w Radomiu. Narastający kryzys gospodarczy lat 80. XX w. oraz zmiany ustrojowe 1989 r. i okres transformacji doprowadziły do stopniowego upadku zakładu. Nastąpiło załamanie produkcji, utraty płynności finansowej, prowadzącej w konsekwencji do olbrzymiego zadłużenia przekraczającego rozmiary majątku obrotowego. W 1990 r. fabryka kolejny raz zmieniła nazwę na Zakłady Metalowe „Łucznil‹” w Radomiu. 1 października 1994 r. „Łucznik” stał się oficjalnie Spółkę Akcyjną Skarbu Państwa, funkcjonował pod nazwą Zakłady Metalowe Łucznik S.A. w Radomiu. Restrukturyzacja zakładu nie zapobiegła jego stopniowemu upadkowi. W 1999 r. rozdzielono zakład na dwie spółki zajmujące się odrębnymi sferami produkcji. Pierwszą z nich zostały Zakłady Metalowe. W 2014 r. nastąpiła przeprowadzka firmy do nowej siedziby. Od tego czasu historyczny budynek fabryki jest nieużytkowany.

Budynek główny dawnej Fabryki Broni w Radomiu zachował czytelną bryłę, formę, wyraz architektoniczny i kontekst przestrzenny w którym tworzy dominantę architektoniczną w historycznej istniejącej zabudowie poprzemysłowej. Ponadto jest unikalnym przykładem obiektu powstałego w dwudziestoleciu międzywojennym dla przemysłu zbrojeniowego II Rzeczpospolitej. Modernistyczny budynek fabryki został wzniesiony w duchu funkcjonalizmu, charakteryzuje się klarowną minimalistyczną formą, na owe czasy nowoczesną konstrukcją przeciwlotniczą i funkcjonalną przestrzenią produkcyjno-biurową. Szczególnie ważna podkreślenia jest wartość historyczna dotycząca budynku oraz związanych z nim osób, zdarzeń i zjawisk historii miasta Radomia i rozwoju przemysłu zbrojeniowego po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Po 1918 r. Radom stał się kluczowym ośrodkiem produkcji uzbrojenia dla potrzeb Wojska Polskiego. Poczyniono ogromne inwestycje w obiekty fabryczne, jak również wzniesiono osiedle robotnicze i wiele obiektów użyteczności publicznej związanych z funkcjonowaniem zakładu zbrojeniowego oraz założono park. Realizacje te miały znaczący wpływ na rozwój urbanistyczno-przestrzenny południowej części miasta, jak i społeczny oraz gospodarczy. Warto wymienić nazwisko inż. Kazimierza Ołdakowskiego — dyrektora fabryki broni, który nie tylko dbał o sprawy fabryki, ale też wprowadził na niespotykaną dotąd skalę system opieki socjalnej dla pracowników, co przyczyniło się m.in. do znacznego zmniejszenia liczby wypadków podczas pracy w fabryce. W radomskiej fabryce produkowano od 1936 r. polski pistolet VIS, który dzięki celności i niezawodności w każdych warunkach stał się wręcz legendarną polską bronią. Docenili tę broń Niemcy kontynuując produkcję pistoletu w czasie II wojny światowej. Fabryka broni była też największym producentem rowerów w II Rzeczpospolitej, znanych na całym świecie. Podczas okupacji wielu pracowników fabryki było zaangażowanych w działalność konspiracyjną, m.in. dublowano numery seryjne produkowanej broni i przekazywano takie egzemplarze polskiemu podziemiu. Za patriotyczną postawę zapłaciło śmiercią wielu pracowników, których bohaterstwo upamiętniają pomniki z 1958 r. i 1981 r. Po zakończeniu wojny Zakłady Zbrojeniowe w Radomiu nadal były największym zakładem przemysłowym w Radomiu, a jego funkcjonowanie mocno oddziaływało na wiele aspektów życia miasta. Odegrały też dużą rolę w protestach robotniczych. 25 czerwca 1976 r. miała miejsce największa akcja protestacyjna w ramach ogólnopolskiego „Czerwca 1976”, która rozpoczęła się od Zakładów Metalowych im. gen. Waltera. Budynek główny dawnej Fabryki Broni w Radomiu poprzez wspomniane wydarzenia posiada wysokie wartości niematerialne.

Natomiast wartość naukowa budynku głównego dawnej Fabryki Broni w Radomiu wynika z zachowanej oryginalnej warstwy materialnej: m.in. technologii wykonania, użytych materiałów budowlanych i ich opracowania. Budynek ten jest cennym źródłem wiedzy na temat dawnej architektury przemysłowej Radomia i Polski. Zdecydowanie unikatowe jest pomieszczenie sejfu (z istniejącym sejfem pancernym z lat 20. XX w.) oraz pomieszczenie do przestrzeliwania broni w tzw. dziale balistyki wraz z przyległym basenem na przestrzeliny.

Obiekt architektury — posiada wartości artystyczne, historyczne oraz naukowe (dokumentacyjne), jest świadectwem minionej epoki i jego zachowanie w ocenie MWKZ ma znaczący wpływ na możliwość przekazania kolejnym pokoleniom wartości.