Unikatowe zabytki techniki wpisane do rejestru zabytków ruchomych

czwartek, 12 września 2019 15:21

Podjąłem decyzję o wpisie do rejestru zabytków ruchomych województwa mazowieckiego dwóch kiosków transformatorowych, zlokalizowanych przy ulicy Karowej (róg Dobrej) oraz przy ulicy Freta w Warszawie, z uwagi na posiadane wartości historyczne i naukowe.

Przedmiotem wpisu do rejestru zabytków są obudowy nieeksploatowanych już transformatorów reprezentujące typ kiosków naziemnych. Stacje transformatorowe są elementem sieci elektroenergetycznej przeznaczonym do przetwarzania i rozdzielania energii elektrycznej. Energia elektryczna rozprowadzana była siecią średniego napięcia, a odbiorcy otrzymywali prąd o napięciu niskim. Zmiana napięcia średniego na niskie odbywała się w stacjach transformatorowych. W Warszawie stosowano trzy typy stacji: kioskowe w formie blaszanych walców, podziemne oraz stacje zakładane w budynkach należących do odbiorców.

Pierwszy z objętych postępowaniem kiosków transformatorowych zlokalizowany jest przy zbiegu ulic Karowej i Dobrej na działce ewidencyjnej nr 14/2 z obrębu 5-04-03 w Warszawie w otoczeniu zieleni. Podczas remontu został translokowany w obecne miejsce z pasa drogowego, gdzie był posadowiony pierwotnie (dz. nr 11 z obrębu 5-04-03 ). Słup pochodzi z początkowej fazy elektryfikacji Warszawy, co potwierdza niski numer ewidencyjny - 66. Drugi z obiektów zlokalizowany jest w pasie chodnika przy ulicy Freta, przed kamienicą nr 13/15 (dz.ew.nr 62 z obrębu 5-02-08 ). Oba przedmiotowe transformatory można zatem datować między rokiem 1904 a 1925.

Pierwsze kioskowe stacje transformatorowe pojawiły się już w 1903 r. Największa liczba naziemnych stacji transformatorowych w formach kiosków o stalowej obudowie w kształcie walca została wzniesiona do 1925 roku. Po tej dacie starano się w miarę możliwości lokować stacje transformatorowe pod ziemią. Według stanu określonego na rok 1929 na ulicach miasta funkcjonowało 1010 stacji transformatorowych, z czego 290 w żelaznych kioskach. Pozostałe ulokowane były w przystosowanych do tego celu pomieszczeniach piwnicznych, a 31 w żelbetowych bunkrach podziemnych, lokowanych pod chodnikami lub jezdniami. Transformatory obecnie nie są użytkowane. Ostatecznie sieć średniego napięcia 5kV w Warszawie została zlikwidowana w 1997 roku.

Oba przedmiotowe kioski transformatorowe należą do obiektów o typowej konstrukcji. Stalowa obudowa transformatora w kształcie walca posadowiona była na murowanej podmurówce. Na odwodzie w dwóch poziomach znajdowało się kilkoro drzwi, umożliwiających dostęp do aparatury elektrycznej (w dolnym poziomie dwie pary węższych prostokątnych drzwi, w wyższym pasie para drzwi szerszych, kształtem zbliżonych do kwadratu). Nad drzwiami umieszczano wtórnie blaszane okapy. Płaski blaszany dach zwieńczony był kominkiem wentylacyjnym zakończonym kulą ze sterczyną. Na obwodzie profilowanego okapu zadaszenia mogły znajdować się cztery ozdobne woluty (nieobecne w obydwu przedmiotowych obudowach, ani na fotografiach archiwalnych transformatora z ul. Freta z 1934 r.). Pierwotne wyposażenie stacji transformatorowej typu kiosk stanowiły: tablice średniego napięcia (5kV) z bezpiecznikami topikowymi olejowymi i tablice niskiego napięcia usytuowane w dolnej części oraz transformator suchy ulokowany w górnej części kadłuba. Wewnątrz żelaznych walców znajdowało się rusztowanie, na którym osadzony był korpus. Obecnie w żelaznych obudowach byłych transformatorowni nie znajdują się żadne urządzenia elektryczne. Stan obu kiosków jest dobry, obiekty są po konserwacji, a ich powierzchnie są zabezpieczone preparatami antykorozyjnymi.

Przedmiotowe kioski transformatorowe pochodzą z początku XX wieku i ich przeznaczenie związane było z pierwszą fazą rozwoju elektryfikacji Warszawy. Obecnie są cennym i unikatowym w skali miasta zabytkiem techniki. Takich kiosków in situ w Warszawie zachowało się cztery sztuki z pierwotnej liczby ok. 300 (dwa, które są przedmiotem niniejszego postepowania oraz kolejne przy ul. 11 Listopada i przy Wybrzeżu Kościuszkowskim 41 na Powiślu). Kioski transformatorowe posiadają wartości naukowe i historyczne, mimo iż wewnątrz nie zachowały się oryginalne urządzenia techniczne. Ich wartość historyczną podkreśla fakt, iż są materialnym świadectwem rozwoju elektryfikacji Powiśla oraz Starego Miasta. Przedmiotowe słupy transformatorowe dokumentują także rozwój ówczesnej myśli technicznej oraz typowe rozwiązania konstrukcyjne stosowane w infrastrukturze miejskiej sieci 5kV, szczególnie w początkowym okresie elektryfikacji Warszawy, co stanowi o ich wartościach naukowych.

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków

< Poprzednia		Następna >