Historyczny zespół budowalny d. Zakładów Mechanicznych „Ursus” w rejestrze zabytków

poniedziałek, 24 lutego 2020 15:12

Po ponownym rozpatrzeniu sprawy podjąłem decyzję o wpisie do rejestru zabytków historycznego zespołu budowlanego d. Zakładów Mechanicznych „Ursus”, obejmującego budynki modelarni (nr 54), odlewni aluminium (nr 57), transformatorni (nr 55) oraz pozostałości budynków odlewni żeliwa (nr 2), odlewni brązu (nr 4) i magazynu wsadowego odlewni (nr 94), położone przy ul. Dyrekcyjnej (d. adres ul. Traktorzystów), wraz z terenem, z uwagi na zachowane wartości artystyczne, historyczne i naukowe.

Początki historii Zakładów Mechanicznych „Ursus” wiążą się z utworzonym w 1893 r. Przemysłowym Towarzystwem Udziałowym (później jako Towarzystwo Udziałowe Specyalnej Fabryki Armatur i Motorów, znak firmowy „Ursus”, od 1923 r. Zakładów Mechanicznych „Ursus” Spółka Akcyjna). Na początku lat dwudziestych na potrzeby rozwijającej się firmy zakupiony został teren w miejscowości Szamoty/Czechowice (od 1954 r. Ursus, od 1977 r. dzielnica Warszawy). W dwudziestoleciu międzywojennym wzniesiono pierwsze hale fabryczne. Zakład podzielony został na dwie części: fabrykę metalurgiczną (po stronie zachodniej) oraz fabrykę samochodów (po stronie wschodniej). Zabudowa części zachodniej początkowo obejmowała halę odlewni żelaza (nr 2), a także magazyn (nr 3), odlewnię metali półszlachetnych (brązu) (nr 4), portiernię (nr 5), domy mieszkalne (nr 1 i 6), budynek centrali siły napędowej (nr 12) oraz składy (nr 14). Dominującym elementem zabudowy fabryki metalurgicznej była hala odlewni żelaza, przy której znajdowały się biura fabryczne, szatnie, umywalnie robotnicze, składy modeli i pomieszczenia pomocnicze. W procesie projektowania odlewni uczestniczył jeden z najwybitniejszych polskich i europejskich specjalistów odlewnictwa Kazimierz Gierdziejewski, od 1921 r. zatrudniony w zakładach „Ursus”. Od lat trzydziestych fabryka stała się częścią Państwowych Zakładów Inżynierii. Najprawdopodobniej w tym czasie we wschodniej części posesji wzniesiono budynek modelarni, związanej z działalnością Biura Studiów Państwowych Zakładów Inżynierii, projektującej polskie modele pojazdów i silników oraz odlewni aluminium. W 1939 r. Fabryki Odlewów i Samochodów zostały zajęte przez wojsko niemieckie i przekształcone na zakłady produkcyjno-remontowe czołgów i pomp lotniczych Warschauer Verein Maschinen Fabrik – Zweigwerk Ursus (Waverma). W 1944 r. wyposażenie fabryki oraz część załogi została wywieziona do Wrocławia i okolicznych miejscowości. W tym czasie teren zakładów wykorzystywany był jako obóz przejściowy dla mieszkańców Warszawy wysiedlonych po upadku Powstania Warszawskiego w październiku 1944 r. i wywożonych do obozów koncentracyjnych, obozów pracy oraz w głąb Generalnego Gubernatorstwa (Auffanglager Ursus). Na początku 1945 r. patrolowany przez wojska niemieckie teren zakładów został zaminowany. Większość ładunków została rozminowana przez żołnierzy Armii Krajowej, jednak cześć zabudowy została zniszczona. W 1946 r. po nacjonalizacji zakład wznowił działalność. Początkowo działalność fabryki obejmowała produkcję części samochodowych i remonty pojazdów, w 1947 r. wyprodukowano pierwszy ciągnik rolniczy C-45. Pod koniec lat 60. XX w. w fabryce rozpoczęto produkcję pierwszych ciągników o rodzimej konstrukcji C-325, opracowanej przez zespół specjalistów Zakładu Doświadczalnego Ciągników Rolniczych. Pojazdy te uważane były za jedne z najnowocześniejszych ciągników tej klasy w Europie. Równocześnie wytwarzano pojazdy na licencjach zagranicznych. W latach 50. XX w. zakłady rozbudowywano, dodając nową zabudowę przy odlewni żeliwa, kuźni i warsztatów mechanicznych. Fabryka „Ursus” pełniła ważną rolę nie tylko w dziedzinie gospodarki. Pracownicy Zakładów Mechanicznych „Ursus” uczestniczyli w fali strajków robotniczych w czerwcu 1976 r., a także w lipcu oraz sierpniu 1980 r. Utworzony wówczas Komitet Założycielski NSZZ „Mazowsze” stał się częścią gdańskiej „Solidarności”. W latach 90. XX w., ze względu na zadłużenie fabryki zdecydowano się na jej prywatyzację. Od 1998 r. Zakłady Mechaniczne „Ursus” przekształcane były w spółki branżowe. Pomimo podejmowanych działań inwestycyjnych ostatnia ze spółek kontynuujących tradycję zakładów „Ursus” na terenie Warszawy ogłosiła upadłość w 2003 r. Po 2008 r. część dawnej zabudowy została rozebrana.

Budynki i pozostałości zabudowy d. Zakładów mechanicznych „Ursus” wpisane do rejestru zabytków zachowane są w różnym stanie, stanowią jednak istotny nośnik wartości artystycznych, historycznych i naukowych. Najstarsze zachowane obiekty ilustrują stylistykę zabudowy przemysłowej dwudziestolecia międzywojennego. Zachowany zespół budowlany ma również wysoką wartość historyczną. Stanowi on świadectwo polskiej myśli technicznej, walki o demokrację w ramach działalności „Solidarności” i organizowanych przez nią protestów, a w latach 90. XX w. procesów prywatyzacyjnych, związanych z transformacją ustrojową i gospodarczą państwa. Wspomniany zespół stanowi istotne źródło wiedzy na temat historii architektury przemysłowej dwudziestolecia międzywojennego oraz powojennej odbudowy i rozbudowy zakładów. Pomimo dokonanych przekształceń oraz rozbiórki części obiektów, pierwotna forma zespołu budowlanego zakładu jest nadal czytelna w części objętej wpisem do rejestru zabytków oraz stanowi ważne ogniwo badań porównawczych oraz analiz typologicznych w obrębie historii architektury przemysłowej i jej zróżnicowania funkcjonalnego.

Decyzja jest ostateczna.

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków