Zabudowania dawnej wytwórni Zakładów Amunicyjnych „Pocisk” w Rembertowie trafiły do rejestru zabytków

poniedziałek, 14 września 2020 08:34

Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków wpisał do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego historyczny zespół budowlany dawnej wytwórni Zakładów Amunicyjnych „Pocisk”, będący jednocześnie pozostałością po obozach jenieckich z lat 1941 1945 (dwie hale produkcyjne, budynek administracyjny oraz prochownię), znajdujące się w Warszawie przy ul. Marsa 110 w dzielnicy Rembertów, z uwagi na zachowane wartości historyczne i naukowe.

W latach 1919-1923 na terenie Nowego Rembertowa powstały Zakłady Amunicyjne „Pocisk”, zlokalizowane na obszarze dawnego carskiego poligonu, przejętego po odzyskaniu niepodległości przez Wojsko Polskie. Pierwszym dyrektorem Zakładów Amunicyjnych „Pocisk” był L. Gustmann. Dział metalowy fabryki znajdował się na warszawskiej Pradze, natomiast w Rembertowie mieścił się dział elaboracji, czyli napełniania elementów metalowych materiałami wybuchowymi i łączenia ich w całość. W ramach reorganizacji fabryka „Pocisk” przeszła w 1932 r. pod zarząd Ministerstwa Spraw Wojskowych i zmieniła nazwę na Wojskowe Zakłady Pirotechniczne.

Obszar poligonu w okresie istnienia II Rzeczypospolitej stał się jednym z najważniejszych ośrodków szkolenia wojskowego. Powstał tu nowoczesny instytut badawczy uzbrojenia tj. Centrala Badań Poligonowych (później Centrala Badań Balistycznych). Pod koniec lat 20. XX stulecia rozpoczęła się budowa kolei wąskotorowej, która miała służyć dowozowi zaopatrzenia ze stacji w Zielonce do instytutu badawczego uzbrojenia, a także do transportowania materiałów, amunicji i sprzętu na stanowiska ogniowe podczas prób ostrzału prowadzonych na rozległym poligonie.

W 1931 r. z połączenia Doświadczalnego Centrum Wyszkolenia, Szkoły Strzeleckiej z Torunia oraz administracji koszar i komendy placu poligonu w Rembertowie powstało Centrum Wyszkolenia Piechoty, jako centralny ośrodek szkolenia oficerów. Pierwszym komendantem Centrum był Bruno Olbrycht, z jego polecenia teren poligonu został ogrodzony wysokim murem, który zabezpieczał miejscowych przed ostrą amunicją używaną podczas ćwiczeń. Wśród kadry wykładowców byli też m.in. pułkownicy Antonii Chruściel, Jan Mazurkiewicz, Karol Ziemski, Jak Rzepecki, Leopold Okulicki, Adam Lewicki, Marian Porwit i Bronisław Duch. Na terenie Rembertowa stacjonowały też dwie wzorcowe jednostki manewrowe: 3 Batalion Strzelców oraz 32 dywizjon artylerii lekkiej. Pokazowe manewry na poligonie były często obserwowane przez władze państwowe z prezydentem Ignacym Mościckim na czele.

Położone na uboczu tereny wytwórni w okresie II wojny światowej wykorzystywane było jako obozy odosobnienia. Już we wrześniu przetrzymywano na „Poligonie” polskich jeńców wojennych, których następnie wywieziono do Niemiec. Od końca 1942 r. funkcjonowało tam siedem różnych obozów hitlerowskich. Pierwszym z nich był „Oddział roboczy jeńców radzieckich obozu w Beniaminowie – Komando Stalag 333”, istniejący w latach 1941-1944, zlokalizowany w zabudowaniach byłej fabryki „Pocisk”. Jednorazowo przebywało w nim ok. 3 tysięcy jeńców, a w sumie ponad 30 tysięcy. W połowie lipca 1944 r., również na terenie byłej fabryki, założono dwa przeznaczone dla Polaków tzw. „Obozy pracy”, zlikwidowane we wrześniu tego samego roku. Przeszło przez nie ok. 10 tysięcy osób. Podczas likwidacji obozu więźniów wywieziono prawdopodobnie do Zakroczymia. Rembertów był też punktem tranzytowym, gdzie urządzono „Obóz przejściowy – Durchgangslager”.

We wrześniu 1944 r. tuż po wkroczeniu Armii Czerwonej na teren byłej fabryki „Pocisk” założono tam obóz NKWD. Był on obozem przejściowym, z którego organizowano wywozy więźniów w głąb Rosji. Były niemiecki obóz wykorzystano do przetrzymywania jeńców pojmanych w walkach o Pragę oraz osób podejrzanych o współpracę z okupantem. W zasadniczej części obozu znajdowało się 10 cel, każda z nich mieściła po 150 osób, oraz duży barak, w którym przebywało ponad 200 Polaków. Największy pofabryczny budynek wykorzystywany do funkcji obozowych, umiejscowiony po zachodniej stronie prochowni nie zachował się. W nocy z 20 na 21 maja 1945 r. miejsce miała akcja odbicia polskich więźniów przez żołnierzy Armii Krajowej z Obwodu Mińsk Mazowiecki pod dowództwem porucznika Edwarda Wasilewskiego „Wichury”. Podczas akcji uwolniono ponad 500 osób, z których ponad 200 ujęto ponownie, część z nich rozstrzelano i pochowano na terenie obozu. W dalszej kolejności wywózki więźniów do ZSRR zostały wstrzymane, obóz NKWD nr 10 zlikwidowano, a pozostałych więźniów przeniesiono do innych więzień, m.in. w Rawiczu i Wronkach. Jednym z więźniów obozu był m.in. pułkownik Emil Fieldorf ps. „Nil”. W sierpniu 2015 r. na zlecenie Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa na terenie jednostki wykonano prace ekshumacyjne, podczas których wydobyto szczątki ludzkie (14 osób dorosłych), które prawdopodobnie należą do ofiar niemieckiego lub rosyjskiego reżimu totalitarnego.

Po likwidacji obozu NKWD do Rembertowa przeniesiona została Akademia Sztabu Generalnego, a na terenie fabryki „Pocisk” utworzono m.in. bazę jednostki łączności Armii Radzieckiej, wycofaną z Polski w 1992 r. Obecnie znajduje się tam 2 Regionalna Baza Logistyczna im. gen. Emila Augusta Fieldorfa ps. „Nil”.

Zachowane budynki poprodukcyjne wytwórni „Pocisk” w dokumentacji 2 Regionalnej Bazy Logistycznej oznaczone zostały numerami 20, 21, 22 i 93. Znajdują się przy środkowej części północno-wschodniej granicy terenu jednostki. Budynki oznaczone numerami 20 i 22 były pierwotnie halami produkcyjnymi wytwórni „Pocisk”, budynek nr 21 mógł pełnić funkcję administracyjną, ewentualnie kwaterunkową, a w obiekcie nr 93 znajdowały się magazyny prochu.

Historyczna wartość przedmiotowego zespołu wiąże się z wojskową przeszłością Rembertowa, sięgającą okresu istnienia garnizonu w Rembertowie, kiedy to w latach 80. XIX wieku utworzono szkolny poligon artyleryjski Warszawskiego Okręgu Wojskowego. Już wtedy ułożono bocznice kolejowe, rampy i rozjazdy przy których znajdują się przedmiotowe budynki, będące oryginalnie zachowanymi elementami pierwszej w Polsce wytwórni amunicji małokalibrowej. Z działaniem wytwórni „Pocisk”, przekształconej na Wojskowe Zakłady Pirotechniczne, wiązała się działalność Centrali Badań Poligonowych i Centrum Wyszkolenia Piechoty, tym samym zachowane obiekty są historycznym świadectwem rozwoju polskiej wojskowości w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Miejsce to wiąże się także z działalnością tak ważnych postaci jak Bruno Olbrycht, pułkownicy Antonii Chruściel, Jan Mazurkiewicz, Karol Ziemski, Jak Rzepecki, Leopold Okulicki, Adam Lewicki, Marian Porwit i Bronisław Duch. Jednocześnie niezwykle istotny jest okres, kiedy zespół wykorzystywany był w okresie II wojny światowej jako obóz odosobnienia i narzędzie represji, m.in. na potrzeby niemieckiego obozu jenieckiego Stalag 333, następnie niemieckiego obozu pracy przymusowej oraz specjalnego obozu NKWD nr 10, co nadaje zespołowi rangę miejsca pamięci narodowej.

Omawiany zespół stanowi ponadto istotne źródło wiedzy na temat historii architektury przemysłowej dwudziestolecia międzywojennego. O jego wartości naukowej świadczy też materialna warstwa budynków: technologia wykonania, użyte materiały budowlane, zastosowany detal architektoniczny, jak również rozwiązania techniczne i funkcjonalne zabudowy i jej rozplanowania.