Unikatowa dekoracja mozaikowa Dworca Warszawa-Śródmieście w rejestrze zabytków

środa, 09 grudnia 2020 12:51

Postanowiłem wpisać do rejestru zabytków ruchomych województwa mazowieckiego zespół dekoracji mozaikowych autorstwa Wojciecha Fangora, znajdujących się w podziemnej części Dworca Warszawa-Śródmieście przy Al. Jerozolimskich 50, z uwagi na ich wartości artystyczne i naukowe. Niniejszym wpisem objęto 52 mozaiki sufitowe zlokalizowane nad trzema peronami oraz 27 mozaik ściennych zlokalizowanych w holach i pomieszczeniach dawnych poczekalni wzdłuż peronów bocznych oraz w przejściach na peron środkowy.

Projekt aranżacji i wykończenia podziemnej części Dworca Warszawa-Śródmieście opracował zespół Zakładów Artystyczno-Badawczych Akademii Sztuki Pięknych pod kierunkiem Jerzego Sołtana i Zbigniewa Ihnatowicza na zlecenie Biura Projektów Budownictwa Kolejowego. Autorem całościowej koncepcji abstrakcyjnych kompozycji mozaikowych był Wojciech Fangor. Dekoracje opracowane zostały również przez Stanisława Kucharskiego, przy współpracy Violi Damięckiej i Jolanty Bieguszewskiej. Wszystkie mozaiki składają się ze szkliwionych elementów ceramicznych o wymiarach 4 x 3 cm wykonanych w zakładach Fajansu we Włocławku, częściowo przy użyciu barwników importowanych z Włoch, a za proces technologiczny i ostateczną formę ceramiki odpowiedzialni byli Lechi Helena Grześkiewiczowie. Część dekoracji nosi sygnatury wytwórni: „ZAKŁADY / FAJANSU / WŁOCŁAWEK”.

Na dekorację mozaikową dworca składają się dwa zespoły – mozaiki podstropowe zlokalizowane nad trzema peronami oraz mozaiki ścienne wkomponowane w pionowe szczeliny ścian pomiędzy płytami okładziny kamiennej. Według przyjętego schematu czerwień, oranż i żółcień sygnalizować miały kierunek wschodni, zaś błękit i zieleń – kierunek zachodni. W ten sposób dekoracje wspomagały orientację w przestrzeni i prowadziły podróżnych poprzez trasy komunikacyjne w obrębie dworca. Dla przełamania zbyt jednolitych tonacji w poszczególnych strefach wprowadzono również elementy kontrastowe. Wyjątkowo nad peronem środkowym, obsługującym pasażerów wysiadających, rytm mozaik zmienia się w połowie długości peronu z tonacji czerwonej na niebieską.

W ceramicznych kompozycjach dostrzec można echa malarskich poszukiwań Wojciecha Fangora – artysty, którego twórczość sytuuje się w międzynarodowym nurcie sztuki optycznej (op-art). Schemat kompozycyjny dekoracji wykazuje pokrewieństwo z obrazami powstającymi od końca lat 50., w których charakterystyczny efekt wibracji kolorystycznej artysta uzyskiwał poprzez płynne przejścia pomiędzy barwami nanoszonymi w układzie koncentrycznym bądź falistym. Powyższe doświadczenia malarskie Fangora w powiązaniu z badaniami nad percepcją ruchu podejmowanymi w Zakładach Artystyczno-Badawczych, złożyły się na nowatorski zamysł zintegrowania dekoracji z przestrzenią dworca. W zamierzeniu projektantów mozaiki miały być narzędziem oddziaływania wizualnego, zarówno na podróżnych przebywających na stacji, jak i oglądających dekoracje ścienne z okien poruszającego się pociągu.

Wpisane do rejestru zabytków dekoracje mozaikowe Dworca Warszawa-Śródmieście stanowią dzieło zespołu Zakładów Artystyczno-Badawczych Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, którego realizacje są niezwykle oryginalnym zjawiskiem na tle osiągnięć krajowej architektury l. 50 i 60. XX wieku. Zespół ASP skupiał wybitne osobowości polskiej architektury, sztuki i wzornictwa, co znalazło wyraz w jakości i nowatorstwie zrealizowanego projektu, uwzględniającego koncepcję materiałowo-estetyczną dekoracji, ich oświetlenia, informacji wizualnej, jak również studia kinetyczno-wizualne. Zarazem, z uwagi na nikły stopień zachowania najważniejszych realizacji tej grupy, a w szczególności plastycznych rozwiązań wnętrz, przedmiotowy zbiór dekoracji stanowi unikat o dużej wartości poznawczej. Starannie przemyślane pod względem formalnym kompozycje mozaikowe, o zniuansowanych, różnorodnych zestawieniach kolorystycznych, prezentują niezaprzeczalne wartości artystyczne. Mozaiki nie tylko indywidualizują i ożywiają poszczególne sektory dworca, ale również podkreślają klarowną strukturę jego wnętrza i pozwalają na lepszą orientację w przestrzeni. Powyższa koncepcja, związana z próbami całościowego komponowania bodźców wizualnych, podnosi walory estetyczne i naukowe aranżacji, będąc przejawem nowoczesnego, interdyscyplinarnego podejścia do projektowania w środowisku ASP. Powstanie dekoracji obrazuje zarazem złożony proces realizacyjny, w który zaangażowani byli wybitni twórcy specjalizujący się w rozmaitych dziedzinach – m.in. Wojciech Fangor, jedna z najwybitniejszych indywidualności powojennej sztuki, czy Helena i Lech Grześkiewiczowie, cenieni twórcy plastyki monumentalnej.

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków