Kościół pw. św. św. Piotra i Pawła przy ul. Nowogrodzkiej 51 w Warszawie wpisany do rejestru zabytków

poniedziałek, 14 grudnia 2020 15:36

Podjąłem decyzję o wpisie do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego budynku Kościoła św. św. Piotra i Pawła, położonego przy ul. Nowogrodzkiej 51 w Warszawie, wraz z ogrodzeniem posesji i fragment muru z reliktem d. kostnicy i stacjami Drogi Krzyżowej oraz historyczny teren dawnego Cmentarza Świętokrzyskiego i Parafii św. Barbary w granicach ww. ogrodzenia, z uwagi na zachowane wartości artystyczne, historyczne i naukowe obiektu. Postępowanie przeprowadzone zostało na wniosek Archidiecezji Warszawskiej.

Cmentarz Świętokrzyski wytyczono w 1781, a do 1783 wzniesiono kaplicę przycmentarną pw. św. Barbary, zachowaną do dziś. Ograniczona obszarowo nekropolia na Koszykach osiągnęła w 1823 r. liczbę 100 tys. pochówków. W 1836 r. ostatecznie zakazano dalszego grzebania zmarłych. Opuszczone miejsce popadało w ruinę, w 1860 r. cmentarz likwidowano. Po ekshumacjach, część mogił przeniesiono w sąsiedztwo kaplicy św. Barbary a tablice wmontowano w mur, rozbierając stopniowo katakumby, teren zaś uporządkowano i obsadzono drzewami.

Powyższe działania dały początek założonej w 1866 r. parafii, z pierwszą siedzibą w wyremontowanej kaplicy św. Barbary i z nowo wybudowaną parterową plebanią na terenie przylegającym do ul. Nowogrodzkiej. W latach 1883-1886 wzniesiony został kościół pw. św. św. Piotra i Pawła. Równocześnie wybudowano wikariatkę (1884), a po 1886 roku stacje Drogi Krzyżowej przy murze cmentarnym i Mauzoleum Przeździeckich. Dawne kostnice przekształcono w stróżówki, z których do dziś przetrwały jedynie narożne relikty budynku zachodniego, a w podwórzu wikariatu rozbudowano oficynę mieszkalną. Wymianę muru na ażurowe ogrodzenie metalowe zakończono w początku XX wieku, z pominięciem odcinka północnego i wschodniego. W l. 30 XX w. w otoczeniu założenia, na części gruntów kościelnych wzniesiono Dom Akcji Katolickiej.

Do znaczących zniszczeń w obrębie zespołu doszło już we wrześniu 1939 r. w wyniku eksplozji amunicji zmagazynowanej na terenie przykościelnym. Do 1944 r. dokonano napraw uszkodzonych budynków. W grudniu 1944 r. kościół został wysadzony w powietrze, w wyniku czego uszkodzeniu uległ dach i wnętrze kaplicy, którą odnawiano etapami. Kościół parafialny odbudowano w l. 1946-1975. Jednocześnie dobudowa nowego skrzydła do d. Domu Akcji Katolickiej w l. 50. wymusiła przesunięcie granic założenia i likwidację północno-wschodniego narożnika posesji wraz ze stosunkowo dobrze zachowaną kaplicą Przeździeckich. W następstwie powyższych przekształceń w l. 1958-1959, po korekcie układu komunikacyjnego, odtworzono ogrodzenie posesji w nowym przebiegu wraz z rekompozycją części stacji Drogi Krzyżowej.

Obecna zmodernizowana forma kościoła św. św. Piotra i Pawła stanowi indywidualną kreację arch. Stanisława Marzyńskiego. Architekt projektując świątynię na nowo, utrzymał w dużym stopniu obrys ścian fundamentowych i fragmenty przyziemia, determinujące ogólną koncepcję rzutu i bryły, co stanowi o historycznej ciągłości budowli, nie tylko w sensie historycznym ale i architektonicznym. Projekt świątyni czerpie z różnych wzorców historycznych, w tym szczególnie czytelne są inspiracje katedrą florencką Santa Maria del Fiore. Powyższy wzorzec przejawia się w monumentalnej formie kopuły a także w zarysach kompozycji fasady. Odbudowany obiekt, oparty na zupełnie innych założeniach estetycznych niż świątynia XIX-wieczna, ale respektujący jej dawny układ i dominanty jest budowlą górującą nad okoliczną zabudową, dorównującą gmachowi przedwojennemu skalą i rozpoznawalnością sylwetki. Powyższe cechy czynią z kościoła udane przedsięwzięcie odbudowy stolicy. Ponadto świątynia , podobnie jak cała posesja parafialna dokumentuje historię wojennych zniszczeń, a zwłaszcza świadomej, celowej i planowej eliminacji zabytków architektury Warszawy przez niemieckiego okupanta oraz trudu zachowania jej ciągłości historycznej, funkcjonalnej i symbolicznej w okresie powojennym.

Zawężona po 1945 r. zabytkowa posesja przykościelna, o granicach pokrywających się w większości z jej XVIII-wiecznym kształtem, od czasu erygowania parafii aż do lat 50. XX w. oparła się rekompozycji i przekształceniom funkcjonalnym, ulegając zawężeniu dopiero w okresie powojennych interwencji urbanistycznych. Posesja posiada również wartość jako cenna pamiątka po dawnym cmentarzu na Koszykach, będącym pierwszym terenem pochówku wytyczonym poza granicami ówczesnego miasta. Powstanie nowych odległych nekropolii poza terenami zamieszkałymi, wbrew dotychczasowemu obyczajowi, niezwiązanych z miejscami kultu, miało na celu odciążenie miejskich cmentarzy przykościelnych i stworzenie bardziej sanitarnych warunków pochówku. Skala powojennych przekształceń, mimo utraty wartościowego mauzoleum, nie rzutuje w sposób istotny na wartości historyczne i dokumentacyjne założenia jako całości. Utrzymany został charakter posesji przykościelnej, zieleni, walory estetyczno-kompozycyjne ogrodzenia, a wygląd i struktura elementów starannie odtworzone na wtórnych odcinkach z miejscowym wykorzystaniem zachowanej substancji zabytkowej. Potwierdza to, iż teren posiada walory zabytkowe tak w warstwie niematerialnej (historyczny dokument rozwoju cmentarza i parafii oraz jej rozbudowy) jak i materialnej (zachowanie licznych komponentów zagospodarowania posesji w sposób uczytelniający jej historyczny charakter). Jednym z najbardziej wartościowych zabytkowych elementów zagospodarowania jest zespół stacji Drogi Krzyżowej. Są to jedyne komponenty architektonicznej koncepcji założenia z lat 1883-1887 dające w małej skali wyobrażenie o formie architektonicznej niezachowanych, pokrewnych stylowo ceglanych budowli kościoła i mauzoleum. Walory formy i jej skromnego ornamentalnego opracowania, malownicze zróżnicowanie materiałowe ozdobnych wątków ceglanych, szkliwionej ceramiki i piaskowca świadczą o wysokich walorach estetycznych kaplic. Wartość dokumentacyjną posiada także ogrodzenie, w którym zachowały się ślady nieistniejących i translokowanych elementów (zabudowy, bram). Różnice stylistyczne i strukturalne rozwarstwienia wątku ceglanego stanowią świadectwo stopniowej eliminacji obmurowania, zmian charakteru posesji i jej bezpośredniego otoczenia.

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków