Nowy wpis do rejestru zabytków – dawna elektrownia Twierdzy Modlin

poniedziałek, 21 grudnia 2020 09:22

Postanowiłem wpisać do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego budynek Elektrowni Centralnej „Narew” położony przy ul. Księstwa Warszawskiego w Nowym Dworze Mazowieckim, z uwagi za zachowane wartości artystyczne, historyczne i naukowe obiektu. Postępowanie przeprowadzone zostało na wniosek organizacji społecznej Ogród Warszawa Stowarzyszenie na rzecz Krajobrazu Kulturowego.

Budynek Elektrowni Centralnej „Narew” usytuowany został na terenie Twierdzy Modlin, w rejonie wału wschodniego półbastionu i wschodniego kleszcza pomiędzy cytadelą a rzeką Narew. Dokładna data budowy elektrowni „Narew” nie jest znana. Przyjmuje się, że budynek został wzniesiony przez Rosjan na przełomie XIX i XX w. lub w pierwszych latach XX w. (ok. 1906). W 1918 r. przeszedł on w ręce wojsk polskich, nie uległ większym uszkodzeniom w czasie I wojny światowej. Najprawdopodobniej wyposażenie elektrowni zostało zdemontowane lub zniszczone, ewentualnie uznano je za przestarzałe i nie wystarczająco wydajne na potrzeby wojska i miasta, ponieważ w 1924 r. w hali głównej elektrowni wykonano fundamenty pod nowe urządzenia. Elektrownia Centralna „Narew” została poświęcona i uroczyście otwarta dn. 24.05.1924 r., w pełni uruchomiono ją dn. 10.06.1924 r. Dostarczała ona prąd dla całego Modlina, zarząd nad nią pełnił Batalion Maszynowy Saperów, a następnie Szkoła Saperów w Modlinie. W hali głównej elektrowni znajdowały się dwie lokomobile stacjonarne (Maschinenfabrik R. Woldf A.G. Magdeburg-Buckau oraz Maschinenfabrik Badenia Weinheim) oraz cztery prądnice, w tym jedna przeniesiona ze zlikwidowanej elektrowni w Rembertowie, tzw. prądnica „rembertowska”. Ponadto w zachodnim skrzydle budynku mieściła się rozdzielnia elektryczna oraz stacja transformatorowa. Elektrownia została zmodernizowana w 1931 r. oraz ok. połowy lat 30. XX w., a prace polegały przede wszystkim na wymianie urządzeń technicznych. W tym czasie lokomobilę „Badenia” zastąpiono silnikiem spalinowym, ustawiono także 2 spalinowe agregaty prądotwórcze, w tym silnik typu 6CF 30/45 6-cylindrowy Diesla z doładowaniem „Wibu” (nowatorska konstrukcja inż. Wicińskiego i Bujaka) produkcji Warszawskiej Spółki Akcyjnej Budowy Parowozów oraz generator produkcji Zakładów Elektrotechnicznych Rohn-Zieliński SA Licencja Brown Boveri. Zmiany urządzeń technicznych i ich wymagań technicznych wymagały budowy nowej i adaptacji istniejącej zabudowy dla pomieszczenia zbiorników na paliwo (budynek u podnóża skarpy, korytarz w galerii skarpowej półbastionu), wykonania podziemnych rurociągów (w hali głównej i pomiędzy budynkiem a zbiornikami paliwa) oraz montażu kominów wyprowadzających spaliny (przy zachodniej elewacji oraz wolnostojący na murowanej podstawie od strony wschodniej (ob. nie istnieje). W skrzydle zachodnim wydzielono pomieszczenie urządzeń technicznych, obsługi agregatów i lokale socjalno-bytowe z węzłem sanitarnym (parter) oraz pomieszczenia urządzeń techniczno-ruchowych, warsztaty i biura dla dozoru technicznego (piętro). Elektrownia funkcjonowała do lat 50. XX w., a następnie utrzymywana była jako rezerwa strategiczna. Od lat 60. lub 70 . XX w. pomieszczenia elektrowni wykorzystywane były jako magazyn sprzętu i materiałów budowlanych. Obecnie budynek pozostaje nieużytkowany.

Budynek Elektrowni Centralnej „Narew” położony przy ul. Księstwa Warszawskiego w Nowym Dworze Mazowieckim to unikatowy przykład zachowanej do czasów współczesnych elektrowni z pierwszej połowy XX w., zaprojektowanej na potrzeby wojska i wykorzystywanej do lat 50. XX w. Pomimo stosunkowo niewielkich gabarytów, oraz lokalizacji poza ścisłą zabudową Twierdzy, otrzymała ona dekoracyjne opracowanie elewacji, z bogatym detalem architektonicznym w postaci boniowanych przypór, rozbudowanego gzymsu wieńczącego z belkowaniem, dekoracyjnej oprawy otworów okiennych i drzwiowych. Ukształtowanie bryły, jej proporcje oraz wykorzystanie tradycyjnych rozwiązań architektonicznych doskonale wpisuje się w koncepcję zabudowy Twierdzy Modlin realizowaną przez Rosjan, a następnie kontynuowaną w nieco zmienionej formie przez Wojsko Polskie. Jednocześnie elektrownia otrzymała indywidualny charakter dzięki zastosowaniu pełnego tynkowania elewacji oraz poprzez wprowadzenie dużych otworów okiennych (obecnie zamurowanych, ale w dalszym ciągu czytelnych na elewacji). Zastosowanie płytek ceramicznych w pomieszczeniach technicznych, wprowadzenie lamperii, otwartej konstrukcji więźby miało nie tylko charakter praktyczny, ale jest również świadectwem dbałości o jakość wykończenia wnętrz i wzajemne relacje wizualno-przestrzenne hali i zachodniego skrzydła. Bryła budynku utrwalona została w albumie pamiątkowym Modlina z 1924 r. i stanowi istotny element wizualny prawego brzegu Narwi w rejonie wału wschodniego półbastionu i wschodniego kleszcza przy cytadeli.

Wartość historyczna budynku wiąże się z dziejami Twierdzy Modlin oraz jest świadectwem postępu technicznego dokonującego się na początku XX w., a szczególnie w dwudziestoleciu międzywojennym. Elektrownia Centralna „Narew”, po krótkim remoncie została uroczyście otwarta i uruchomiona w 1924 r. zapewniając energię elektryczną dla całej Twierdzy. O znaczeniu budynku świadczy także wprowadzenie wówczas nowoczesnych, a obecnie unikatowych w skali kraju urządzeń technicznych, szczególnie zaś lokomobilowej maszyny parowej oraz silnika spalinowego wraz z generatorami i systemem „Wibu”. Budynek wiąże się również z dziejami jednostek i organizacji wojskowych - Batalionu Maszynowego Saperów, a następnie Szkoły Saperów w Modlinie.

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków

< Poprzednia		Następna >