Zabudowa dawnej Wytwórni Amunicji Nr 1 przy ul. J. Waldorffa w Warszawie trafiła do rejestru zabytków

wtorek, 16 lutego 2021 10:06

Podjąłem decyzję o wpisie do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego historycznego zespołu budowlany dawnej Wytwórni Amunicji Nr 1 położonego przy ul. J. Waldorffa oraz budynku administracyjnego przy ul. Waldorffa 22 w Warszawie, z uwagi na zachowane wartości historyczne, artystyczne i naukowe.

Na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z 22 kwietnia 1927 r. (Dz.U. nr 43 poz. 382) utworzone zostało Przedsiębiorstwo Państwowe Wytwórnie Uzbrojenia, którego częścią stał się zakład przy ul. J. Waldorffa. Wytwórnia Amunicji nr 1 zajmowała 64 hektary, mieściła się w zmodernizowanych w latach 1924 1927 pomieszczeniach pofortecznych oraz w nowych budynkach wzniesionych wg projektu koncepcyjnego autorstwa Aleksandra Sygietyńskiego. Znajdująca się po stronie wschodniej zabudowa mieszkaniowa podzielona została na dwie części: po stronie południowej ul. J. Waldorffa, wzdłuż założonej na łuku linii kolejowej wzniesiono cztery budynki mieszkalne przeznaczone dla majstrów (ob. ul. Waldorffa 33, 35, 35A, 35B), po stronie północnej zaplanowano budynki dla oficerów (ob. ul. J. Waldorffa 24, 28, 30, oraz niezachowany budynek nr 32). Zabudowa ta, zaznaczona na planie sytuacyjnym autorstwa Aleksandra Sygietyńskiego (CAW I.362.1.241) powstała przed 1927 r. i charakteryzuje się jednorodną stylistyką.

Zabudowa mieszkaniowa dla oficerów składała się z 5 budynków oraz placu z owalnym zieleńcem pośrodku i siatki brukowanych jezdni. Od strony wschodniej wzniesiony został budynek nr 22 pełniący funkcje administracyjne, potocznie określany mianem „willi generalskiej”, po przeciwnej stronie znajduje się największy z całego zespołu domów mieszkalnych budynek nr 28. Po wschodniej i zachodniej stronie wzniesiono domy nieco mniejsze, o analogicznej formie czerpiącej z architektury dworkowej. Od strony zachodniej, za budynkiem nr 28 zaplanowano tereny ogrodowe, z aleją od strony ul. J. Waldorffa, przy której wzniesiono piąty budynek oficerski (ob. nie istnieje). Naprzeciwko znajdowała się niewielka elektrownia i budynki techniczne. Zabudowa gospodarcza znajdowała się także przy budynkach oficerskich. Od strony wschodniej, przy wjeździe na teren mieszkaniowo-zakładowy wzniesiono niewielkie budynki wartowni nr 29 (po stronie południowej) i portierni z jadalnią nr 20 (po stronie północnej). W 1927 r. budynek przy ul. J. Waldorffa 22 został rozbudowany wg projektu A. Sygietyńskiego o południowe skrzydło, prawdopodobnie w tym czasie rozbudowano także budynek d. portierni.

W latach trzydziestych zabudowę warsztatów zagęszczono, odstępując od projektu Sygietyńskiego, a nowe budynki otrzymały formę modernistyczną. Po 1933 r. wybudowane zostały budynki nr 31, 34, 37 i 39. Pierwszy z nich projektu Józefa Krupy pełnił funkcję świetlicy i kąpieliska, drugi przeznaczony był na odbiory sprzętu, trzeci zaprojektowany został jako Budynek Administracji Ogólnej i Technicznej. W budynku nr 39 mieściła się stołówka robotnicza. W tym także czasie w południowo-wschodniej części założenia fabrycznego wzniesiono halę produkcyjną (ob. adres ul. ks. Bolesława 1/3, Wojskowe Zakłady Lotnicze nr 4, budynek nr 5) oraz znajdujący się po jej południowej stronie budynek warsztatowy (ob. adres ul. ks. Bolesława 1/3, Wojskowe Zakłady Lotnicze nr 4, budynek nr 12).

Na początku lat 30. XX w. na terenie zakładów rozpoczął działalność Sportowy Związek Strzelecki „Fort Bema”, zrzeszający pracowników Wytwórni Amunicji nr 1. Dotowany przez kierownictwo zakładów klub prowadził sekcje piłki nożnej, tenisa, gier sportowych, atletyczną, lekkoatletyczną, bokserską, wodną, morską, kolarską, narciarską, szybowcową i szachową. Największe sukcesy osiągała sekcja piłki nożnej, która do 1939 r. uważana była za jeden z najsilniejszych zespołów warszawskich. Równie silna była sekcja kolarska, której zawodnicy należeli do kadry narodowej, a jeden z jej członków, Stanisław Wasilewski zdobył Mistrzostwo Polskie w kolarstwie szosowym. Na potrzeby sekcji na terenie zakładu utworzono 2 korty tenisowe, 2 boiska piłkarskie z bieżnią żużlową, halę sportową oraz boiska do koszykówki i siatkówki.

Wytwórnia do 1938 r. zatrudniała ponad 1700 pracowników, produkowała amunicję karabinową, pociski artyleryjskie, granaty ręczne oraz zapalniki. Był to jednocześnie zakład doświadczalny bezpośrednio podlegający Ministerstwu Spraw Wojskowych, którego celem było prowadzenie eksperymentów w zakresie zastosowania elementów zastępczych do pocisków i granatów oraz testowanie nowych mieszanek wybuchowych do amunicji artyleryjskiej. Wytwórnia Amunicji nr 1 była jednym z najlepiej uzbrojonych fortów warszawskich. Fort Bema, którego bronił 144 Pułk Piechoty dowodzony przez majora Bronisława Wadasa pozostał niezdobyty do czasu kapitulacji Warszawy. W październiku 1939 r. zabudowania Wytwórni Amunicji nr 1 zajęte zostały przez Niemców, którzy ulokowali tam zakłady naprawcze oraz magazyny amunicji. Mimo próby ataku na Fort w czasie Powstania Warszawskiego nie został on zdobyty i stanowił jeden ze skrajnych punktów obronnych „Festung Warschau”. Po 1945 r. na terenie fortu funkcjonował czasowo obóz jeniecki, a następnie obszar ten wraz z zabudową d. Wytwórni Amunicji nr 1 przeszedł we władanie Wojska Polskiego.

Przedmiotowy zespół stanowi na terenie Warszawy unikatowy przykład zabudowy o charakterze powojskowym, obejmującej czytelny do czasów współczesnych kompleks administracyjny i mieszkaniowo-rekreacyjny. Lokalizacja i plan zespołu zdeterminowane zostały w dużym stopniu przez sąsiedztwo dawnego carskiego fortu, definiując tym samym na nowo jego dawne przedpole i utrwalając strategiczne znaczenie z punku widzenia obronności. Zespół zaprojektowany został w dwóch etapach dokumentujących rozwój przestrzenny okolicy i zmiany w podejściu zarówno do stylistyki budynków jak i potrzeb funkcjonalnych. Pierwszy etap rozbudowy zespołu z lat 1925-1927 jest cennym przykładem działalności projektowej warszawskiego architekta Aleksandra Sygietyńskiego, jednego z czołowych twórców współpracujących z Wojskiem Polskim przy modernizacji istniejącej i projektowaniu nowej zabudowy o charakterze mieszkaniowym, administracyjnym i technicznym w dwudziestoleciu międzywojennym. Projekt obejmował budowę osiedli mieszkalnych dla oficerów i majstrów oraz wzniesienie zabudowy warsztatowej i fabrycznej w starannie zakomponowanym układzie urbanistycznym, z promienistymi i założonymi na łuku alejami i komponowanej zieleni. Pomimo, iż koncepcja ta została zrealizowana tylko częściowo, jej czytelnym elementem jest zachowana do dnia dzisiejszego zabudowa po północnej stronie ul. J. Waldorffa (nr 20, 22, 24, 28, 30) oraz po stornie południowej (nr 29, 33, 35, 35A, 35B).

Zabudowa wznoszona w drugiej fazie cechuje modernistyczna szata architektoniczna. Nowe budynki (nr 31, 34, 37) swoją skalą i gabarytami wpisywały się w zastany kontekst urbanistyczny, zlokalizowane zostały w większości w miejscach istniejącej lub planowanej w pierwszej fazie zabudowy, jednak ich funkcja i wygląd odpowiadały gustom zmieniającej się epoki. Każdy z budynków otrzymał indywidualną formę architektoniczną. Rozczłonkowana bryła dawnej świetlicy z charakterystyczną wieżą zegarową (nr 31) to rzadki na ternie miasta przykład modernistycznego budynku sportowo-rekreacyjnego, o indywidualnej i przemyślanej formie. Wyjątkowy charakter mają również budynki administracyjne (nr 34, 37), o surowej a jednocześnie klasycznie zakomponowanej bryle, podkreślonej za pomocą przemyślanego detalu architektonicznego (maszty flagowe, zdwojone filary, płaskorzeźbiona płycina).

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków