Młodzieńcze dzieło Wojciecha Fangora trafiło do rejestru zabytków

czwartek, 01 kwietnia 2021 11:04

Podjąłem decyzję o wpisie do rejestru zabytków ruchomych województwa mazowieckiego plafonu „Plejady” namalowanego w 1943 r. przez Wojciecha Fangora na suficie salonu w willi Janówek, znajdującej się na terenie Ogrodu Botanicznego w Powsinie. Postępowanie przeprowadzone zostało na wniosek właściciela obiektu Polskiej Akademii Nauk Ogród Botaniczny - Centrum Zachowania Różnorodności Biologicznej w Powsinie.

Od roku 1920 roku Willa Janówek, położona w ówczesnej miejscowości Klarysew, była w posiadaniu rodziny Fangorów. W 1943 roku na suficie salonu rezydencji został wykonany przez Wojciecha Fangora plafon o tematyce mitologicznej. Autor plafonu - Wojciech Fangor (1922-2015) był wybitnym polskim artystą XX-wiecznym. Na jego dorobek twórczy składają się między innymi: prace w konwencji realizmu socjalistycznego, realizacje z zakresu sztuki monumentalnej, plakaty, prekursorskie instalacje przestrzenne oraz dzieła związane z op-artem. Fangor pobierał w czasie okupacji niemieckiej nauki m.in. u Tadeusza Pruszkowskiego Tadeusza Kozłowskiego oraz Felicjana Szczęsnego Kowarskiego, który latach 1943-44 przebywał w domu Fangorów. Kowarski miał duży wpływ na wybory artystyczne Fangora. Przedmiotowy plafon powstał pod jego kierunkiem, jako jedna z prac dyplomowych Wojciecha Fangora (w 1946 roku artysta otrzymał zaocznie dyplom ASP w Warszawie).

Sam Fangor tak wspominał pracę przy swoim dziele: „Było to moje pierwsze zadanie tego typu. (…) za temat obierałem „Plejady”, grupę siedmiu mitologicznych kobiet oraz gwiazdozbiór o tej nazwie. (…) Przy pracy nad plafonem dużo nauczyłem się od Kowarskiego zagadnień technicznych. Rodzaj tynku, gruntowanie serwatką, przygotowanie spoiwa tempery jajowej, projektowanie w skali, robienie papierowych kartonów w skali 1:1, poczem dziurkowanie i przeprószanie węglem konturów itp. Co do stylu, formy, koloru i tematu pozostawił mi zupełną swobodę. (...) Dziś zastanawiam się co mnie skłoniło do sielankowo-rokokowej stylizacji. Może to była ucieczka od najstraszniejszego wówczas terroru. (…) Kowarskiemu oprócz wiadomości technicznych zawdzięczam umiejętności budowania monumentalnej formy i mrocznej powagi w stosunku do sztuki” (M. Walczykowska, Fangor – uczeń Kowarskiego [w:] „Zalesie Dolne”, nr. 3/2010, str. 21; M. Walczykowska, Wspomnienia o Wojciechu Fangorze, [w:] „Przegląd Piaseczyński”, nr 60 (3), 2015, s. 8; cyt. z korespondencji z autorką artykułów). Artysta wspominał także o tej pracy oraz wpływie profesora na jego twórczość m.in. w rękopisie spisanym w 2013 r.: „w czasie okupacji od 1943 roku zamieszkałem na stałe w Janówku wraz z profesorem przedwojennej Akademii Sztuk Pięknych Felicjanem Kowarskim. Rozmowy i dyskusje o sztuce były skoncentrowanym studium akademickim. W 1943 namalowałem plafon w salonie który jest tam do dzisiaj” (rękopis życiorys, W. Fangor, 2013, wystawiony na aukcji z dn. 17.09.2019 przez Dom Aukcyjny POLSWISSART – patrz katalog).

Plafon namalowany w willi Janówek był pierwszą wielkoformatową pracą artysty. Jest dziełem wyjątkowym w twórczości Fangora, zarówno pod względem tematyki, jak i stylistyki. Samą technikę, którą poznał przy tej realizacji - tempera jajeczna (na podkładzie z wapna gaszonego) - w przyszłości wykorzystywał przy innych pracach (m.in. socrealistycznym, także monumentalnym fresku z 1954 r. pt: „Kucie kos” w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy). Wybór zagadnienia związanego z mitologią i gwiazdozbiorem wynikał prawdopodobnie między innymi z pasji astronomicznych artysty, które miały wpływ na jego późniejszą sztukę (w szczególności na eksperymenty optyczne). Wzajemne położenie figur w widoczny sposób nawiązuje do astronomicznego układu gwiazd gromady Plejad z konstelacji Byka. Przedstawienie cechuje harmonijny układ elementów i spójność uzyskana dzięki zastosowaniu schematu powtarzających się owali, w które wpisane są postaci mitologiczne tworzące korowody oraz falistej linii akcentującej rozmieszczenie siedmiu nimf. Aranżacja płaszczyzny plafonu tworzy interesującą, przemyślaną, wielopostaciową i monumentalną kompozycję.

Malowidło stanowiące wyposażenie willi rodzinnej Wojciecha Fangora (potocznie zwanej „Fangorówką”) jest dziełem o istotnych wartościach artystycznych, pomimo, iż jest ono wczesną pracą artysty i nie ma cech nowatorskich, jak powstałe w dalszej jego karierze prekursorskie dzieła. Plafon jest wynikiem studiów malarskich Fangora i działalności pedagogicznej Felicjana Szczęsnego Kowarskigo. Malowanie plafonu było ważnym doświadczeniem formalnym w rozwoju plastycznym młodego artysty. Lekkość i poprawność kompozycji, uwarunkowanej rozmiarami przestrzeni i usytuowania plafonu, sprawność warsztatowa i anatomiczna, stawiają wyobrażenie Plejad w szeregu wyjątkowych dzieł dyplomowych studentów ASP. Największą wartością malowidła jest jednakże fakt, iż stanowi ono pamiątkę historyczną związaną z życiorysem Wojciecha Fangora oraz miejscem ekspozycji, będącym rodzinnym domem twórcy (dzieło zostało odsłonięte podczas rodzinnej uroczystości z okazji 21 urodzin Wojciecha Fangora w listopadzie 1943 r.). Jest reliktem i śladem obecności artysty w tym miejscu. Ponadto dokumentuje fazy rozwoju warsztatowego i zainteresowania tego wybitnego twórcy, będącego jednym z najbardziej uznanych i rozpoznawalnych plastyków polskich za granicą.

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków

< Poprzednia		Następna >