Kolejny warszawski park został wpisany do rejestru zabytków

środa, 02 czerwca 2021 15:54

Postanowiłem wpisać do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego Park im. Marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego w Warszawie (d. Centralny Parku Kultury) zrealizowany ok. l. 1951-1960 oraz do rejestru zabytków ruchomych obiekty rzeźbiarskie i małej architektury pochodzące z lat 50. i 60. XX w., będące elementami kompozycji przestrzennej tegoż parku, z uwagi na zachowane wartości artystyczne, historyczne i naukowe obiektów. 

Obecny kompleks parkowy im. marsz. E. Rydza-Śmigłego powstał w l. 1951-1960 jako Centralny Park Kultury. Jednym z motywów powstania nowego parku publicznego, wpisanego w tarasowy układ skarpy
 i nadrzeczny obszar Powiśla, była chęć uporządkowania rozległego terenu z rozproszonymi założeniami ogrodowymi oraz scalenie ich z przestrzenią uwolnioną spod gruzów zniszczonej podczas wojny zabudowy. 

W układ parku włączono pozostałości historycznych ogrodów zlokalizowanych na środkowym odcinku skarpy – Frascati Branickich i wschodnią cześć ogrodów sejmowych, których geneza sięga II poł. XVIII w.
 W analizowaną przestrzeń wpisuje się teren malowniczo usytuowanej dawnej Rezydencji na Górze księcia Kazimierza Poniatowskiego, czyli późniejszy ogród rozrywek „Frascati”, a od ok. poł. XIX w. posiadłość Branickich. XVIII wieku sięgają także początki rozwoju prywatnej rezydencji na terenie obecnych ogrodów sejmowych, na kanwie której w XIX w. powstał Maryjsko-Aleksandryjski Instytut Wychowania Panien, adaptowany później jako kompleks parlamentu. W nowopowstającym założeniu uwzględniono nieliczne, wyselekcjonowane obiekty historyczne – Biały Pałacyk Branickich i Willę Pniewskiego przy Al. Na Skarpie (Muzeum Ziemi). Pozostawiono także ostańce zabudowy mieszkalnej zakwalifikowane remontu.

Za projekt założenia Centralnego Parku Kultury odpowiadał zespół Biura Urbanistycznego Warszawy pod kierunkiem inżynier ogrodnictwa Aliny Scholtzówny, a pierwotny plan obejmował znacznie większy obszar, niż ostatecznie zrealizowany. Od północy główna oś parku wkomponowana w przebieg ulicy Książęcej obejmować miała sekwencję elementów wpisanych w stok skarpy - monumentalny amfiteatr przy Pl. Trzech Krzyży oraz równie imponujący kolisty plac festynów u jej podnóża. Centralna oś parkowa w formie promenady zbiegającej ku rzece z tarasów widokowych przy Alei Na Skarpie stanowi jedyną ostatecznie zrealizowaną (Aleja ks. J. Stanka). Zrealizowano również biegnącą w poprzek założenia aleję kiermaszową wzdłuż ul. Rozbrat (ob. Al. A. Bobkowskiego), będącą komunikacyjnym trzonem kompozycji. Integralną część kompleksu stanowić miał także teren Ujazdowa z Parkiem Agrykola i osią widokową Kanału Piaseczyńskiego, gdzie zaprojektowano bazę obiektów sportowych. Ostatecznie powstało skromniejsze założenie, zredukowane do obszaru między ulicami Książęcą i Ludną a ul. Górnośląską. Do jego realizacji przystąpiono w roku 1951 a zakończenie prac przy głównej części parku i jego otwarcie dla publiczności nastąpiło w 1955 r. W międzyczasie, w 1953 r. zadania generalnego projektanta przejął arch. Zygmunt Stępiński, współpracujący z architektem-ogrodnikiem Longinem Majdeckim. 

Wykorzystanie elementów rozplanowania ogrodu Frascati z zachowanym układem tarasów za wyburzoną rezydencją Branickich otworzyło pole do stworzenia nowej koncepcji przestrzennej z otwartą osią widokową ku Wiśle. Reprezentacyjny charakter górnej strefy uwidacznia się w eklektycznej kompozycji architektonicznej, na którą składa się dwupoziomowy układ tarasów widokowych, podkreślonych detalem architektonicznym i zamkniętych ozdobną ścianą oporowa oraz plac z fontanną i biegi szerokich, monumentalnych schodów, skąd otwiera się ciągła promenada ku Wiśle. Położone w jej obrębie dolne rejony podskarpia uzyskały regularny, zgeometryzowany układ w granicach romboidalnego parku zamkniętego ukośnym przebiegiem ulic Czerniakowskiej i Wilanowskiej. Uporządkowaną sieć alejek obsadzonych lipą kaukaską i modrzewiem europejskim, urozmaicono układem fontann i kwietników. Perspektywę centralnej promenady zdominował ustawiony na jej zamknięciu monumentalny pomnik „Chwała Saperom” z l. 70., stanowiący jedną z bardziej znaczących ingerencji w strukturę parku. Uwagę zwraca także szeroki ciąg spacerowy Al. Bobkowskiego, ocienionej wysokimi drzewami, z rozbudowaną strukturą wodną od strony południowej. Przy alei zachowało się do dziś d. kino plenerowe „Jutrzenka” współcześnie przekształcone w kryty tor wrotkarski, a także pozostałości parkietu tanecznego. 

Bardziej swobodna kompozycję prezentują niezwiązane z wiodącą ku Wiśle osią tereny nadskarpowe o rozrzeźbionym układzie terenu, gdzie pośród urozmaiconego drzewostanu rozmieszczono nieliczne elementy dekoracyjne, kształtując dodatkowe kameralne strefy wypoczynku (m.in. zegar słoneczny, figura dziewczynki z gołębiem).

Spośród różnorodnych elementów kompleksu parkowego nie zachowała się kompozycja kręgu tanecznego z zespołem kawiarnianym przy ul. Okrag projektu Z. Stępińskiego, przekształceniom uległy także ogrody dziecięce z pawilonami przy ul. Szarej i Wilanowskiej. 

Obecny teren Parku Marszałka Rydza-Śmigłego stanowi jedyny zrealizowany fragment planowanego wielkoprzestrzennego, monumentalnego kompleksu zieleni, będąc cennym dokumentem ówczesnych zamierzeń urbanistycznych projektowanych w oparciu o socjalistyczne założenia ideowe i przestrzenne. Podobnie jak w przypadku innych wielkich inwestycji tworzących socrealistyczne oblicze Warszawy, założenie cechowały struktury pełne rozmachu, anektujące duże obszary i powstałe kosztem eliminacji wcześniejszej tkanki urbanistycznej, zdegradowanej w wyniku działań wojennych. 

Obszar obecnego parku, mimo nowego rozplanowania, powstał częściowo na kanwie historycznych parków krajobrazowych i jako realizacja powojenna zachował ciągłość funkcji w obrębie górnych tarasów, respektując charakter panoramy Powiśla. Park wpisuje się tym samym w długą, kilkuwiekową tradycję osadzania założeń ogrodowych w pasie skarpy wiślanej. Jednocześnie dokumentuje powojenne wysiłki urbanistów próbujących na nowo wydobyć walory topograficzne brzegu Wisły i powiązać miasto z panoramą rzeki.

Charakter i układ głównej części kompozycji parkowej stanowi cenny dokument działalności Aliny Scholtz, absolwentki katedry Architektury Krajobrazu i Parkoznawstwa SGGW, autorki m.in. ogrodu w Żelazowej Woli (we współpracy z F. Polkowskim) oraz ogrodu przy Ambasadzie Chin (wraz z R. Guttem), jak również koncepcji zieleni Toru Wyścigów Konnych na Służewcu. Realizacja ta daje zatem wgląd w twórczość jednej z wybitnych polskich projektantek zieleni o znaczącym dorobku, będąc zarazem jedyną zachowaną własną realizacją Scholtzówny na terenie Warszawy. Założenie w całej swej strukturze jest także przyczynkiem do badania działalności innych architektów i projektantów zieleni zaangażowanych w jego kształtowanie.

Nierozerwalną część kompozycji parku stanowią również wpisane do rejestru zabytków ruchomych elementy małej architektury. Posiadają one znaczącą wartość zabytkową, jako relikty zagospodarowania charakterystycznych dla okresu powojennego parków kultury i  wypoczynku. Klasycystyczna kompozycja muru oporowego oraz obiekty małej architektury i elementy dekoracyjne (rozety, muszle, tralki, kompozycje alegoryczne, rzeźbione wazy w formie kraterów, kamienne ławy itp.) są także świadectwem sięgania po klasyczne wzorce zarówno w architekturze jaki w założeniach przestrzennych epoki socrealizmu oraz dowodem na to, iż w architekturze i urbanistyce tego okresu twórcy szczególne znaczenie nadawali projektowaniu detalu architektonicznego. 

Decyzja wpisu do rejestru zabytków elementów małej architektury jest ostateczna, natomiast od decyzji wpisu do rejestru parku służy stronom prawo wniesienia odwołania w ustawowo określonym terminie. 

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków