Dom modlitwy i dawny Dwór Cadyka w Górze Kalwarii w rejestrze zabytków

piątek, 18 czerwca 2021 11:13

Podjąłem decyzję o wpisie do rejestru zabytków nieruchomych domu modlitwy i d. Dworu Cadyka w Górze Kalwarii w uznaniu wysokich wartości historycznych, artystycznych i naukowych zespołu, będącego cenną pamiątką po kalwaryjskiej społeczności chasydów.

Po obydwu stronach ul. Pijarskiej w pierwszej połowie XIX w. wykształcił się rewir żydowski, gdzie na przestrzeni lat powstała mykwa, rzeźnia rytualna i pierwsza drewniana synagoga, zastąpiona ok. 1904 r. murowaną (ul. Pijarska 5), często mylnie utożsamianą z domem modlitwy. Przez cały ten okres miejscowość pozostawała w kręgu oddziaływania chasydyzmu ogniskującego się wokół ważnych centrów duchowych na Mazowszu. Ostatecznie jednak to Góra Kalwaria zyskała szczególny status, gdy w 1859 r. w osiedlił się tu Icchak Meir Morgenstern Alter, zapoczątkowując własną dynastię. Zamieszkał przy ul. Pijarskiej w budynku nazwanym później Dworem Alterów, w którym zwyczajem chasydzkim znalazła się także izba modlitewna. Dom wzniesiono pośrodku dużego podwórza, przypuszczalnie już wcześniej stanowiącego własność cadyka, który gromadził swych wyznawców w Górze Kalwarii na długo przed ostatecznym osiedleniem się w mieście. Dzieło protoplasty rodu kontynuował jego przyjaciel Henoch Henich Kohen Lewin a następnie wnuk Juda Arie Lejb Alter, posługę pełniący od 1870 r. do 1905 r., który utrwalił wiodąca rolę dynastii z Góry Kalwarii w chasydyzmie polskim. Ostatnim cadykiem mieszkającym w Górze Kalwarii był cieszący się ogromną popularnością Abraham Mordechaj Alter (zm. 1948 r.), który poza działalnością religijną był także założycielem konserwatywnej partii Agudas Jisroel. Po otwarciu kolejki wąskotorowej z Warszawy, w związku z rosnącym napływem wiernych na przeł. XIX i XX w. przeprowadzono rozbudowę dworu o nowy dom modlitwy, stanowiący zarówno prywatną bożnicę jaki i miejsce studiów religijnych. Obszerną modlitewnię skomunikowano z pomieszczeniami w sąsiednim dworze. 

W 1940 r. siedziba cadyka znalazła się w granicach miejscowego getta. W lutym 1941 r. wraz z jego likwidacją hitlerowcy wywieźli 3 tys. osób do getta warszawskiego, paląc także bogaty księgozbiór przechowywany w bożnicy i dworze. Po wojnie dom modlitwy pełnił głównie funkcje magazynowe i wraz z budynkiem mieszkalnym służył bieżącym potrzebom zarządzającej zespołem spółdzielni. W l. 90. XX w. dawna bożnica wróciła w użytkowanie spadkobierców rodu Alterów, a w 2014 r. przeszła na własność fundacji. 

Pochodzące z różnych okresów budynki o zbliżonym gabarycie cechują odmienne rozwiązania wykończeniowe. W jednolitej bryle budynku bożnicy wyróżnia się północny segment klatki schodowej oraz nadbudowana partia poddasza od strony południowej. Rozwiązane w cegle elementy artykulacji i detal urozmaicają podłużną fasadę i wpisują się w repertuar motywów typowy dla obiektów wykończonych cegłą licową (lizeny, fryzy ożywiające linie gzymsu, obramienia otworów z układami klińców w nadprożach). Owalne okna-nadświetla z podziałami ślusarki układającymi się w kształt gwiazdy Dawida tworzą wyszukane akcenty w strefie wejść, stanowiąc jedyne zachowane odwołania do symboliki religijnej. Całą dolną kondygnację zajmuje jednoprzestrzenne wnętrze dawnej sali modlitewnej, podzielonej na nawy dwoma rzędami żeliwnych kolumienek, z zachowaną we wschodniej ścianie płytką wnęką po aron ha-kodesz. Na poddaszu ocalały relikty wystroju i wyposażenia – piec do wypieku macy i pozostałości tynków z fragmentami malatury. Zachowała się także klatka schodowa o dwóch niezależnych biegach schodów, związanych prawdopodobnie z obsługą znacznego ruchu wiernych lub z potrzebą oddzielenia mężczyzn i kobiet.

Budynek Dworu Cadyka wpisuje się w typ XIX-wiecznego budownictwa małomiejskiego i reprezentuje typ niewielkiej, dwukondygnacyjnej kamienicy. Jego forma, podobnie jak w przypadku innych dworów, była odzwierciedleniem lokalnego kontekstu architektonicznego oraz statusu i potrzeb samego właściciela. Jest to obiekt murowany o tynkowanych, pozbawionych artykulacji elewacjach z osią środkową zaakcentowaną pseudoryzalitem. Prosty układ bryły kryje regularnie rozplanowane wnętrze z sienią i klatką schodową na osi, pierwotnie łączącą sale modlitewne na parterze z mieszkaniami rodziny cadyka na piętrze. W większości zachowała się drewniana stolarka okienna oraz dwa balkony na żeliwnych ryflowanych płytach o ozdobnych balustradach. 

Zachowane do dnia dzisiejszego budynki mają wysoką wartość historyczną jako dokument działalności rodu Alterów. Obydwa obiekty, nierozerwalnie powiązane zarówno funkcjonalnie jak i historycznie, stanowiły wspólny organizm i ognisko życia duchowego chasydów oraz miejsce pielgrzymek wyznawców cadyków z dynastii Ger. W szerszym kontekście zespół jest pamiątką po niezwykle rozwiniętym i żywym ruchu chasydyzmu, który przez ponad dwa stulecia stanowił charakterystyczny element polskiej kultury. Są także materialnym świadectwem złożonej, wielokulturowej historii Góry Kalwarii, będącej od II połowy XIX w. jednym z większych skupisk społeczności żydowskiej na Mazowszu. Stanowią zarazem istotny, nieprzekształcony komponent XIX‑wiecznej fazy rozwoju miasta, kiedy to zatarta regularna struktura modelowego miasta pielgrzymkowego, ustępowała nowej zabudowie, a jednym z głównych czynników przemian był napływ społeczności żydowskiej. 

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków