Cmentarz ewangelicko-augsburski w Górze Kalwarii trafił do rejestru zabytków

wtorek, 14 grudnia 2021 14:23

Postanowiłem wpisać do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego cmentarz ewangelicko‑augsburski „osadników niemieckich” położony przy ul. Rybie w Górze Kalwarii, z uwagi na zachowane wartości historyczne nekropolii. 

Cmentarz ewangelicki w Górze Kalwarii powstał w XIX w. Położony jest w zachodniej części miasta przy ul. Rybie, poza obszarem zwartej zabudowy, w bliskim sąsiedztwie cmentarza parafialnego wyznania rzymsko-katolickiego i cmentarza żydowskiego. Historyczną lokalizację cmentarza potwierdzają zapisy archiwalne oraz źródła kartograficzne. 

Całość założenia jest nadal czytelna, natomiast - ze względu na zarośnięcie roślinnością i dewastacje nagrobków - zatarty jest częściowo układ kwater i pierwotny przebieg ciągów pieszych (widoczne są wtórne ścieżki). Na terenie cmentarza geometryczny układ dostrzegalny jest jedynie we fragmentach: w centralnej oraz północno-zachodniej części cmentarza zachował się częściowo regularny układ kwater i relikty nagrobków. Pozostałe naziemne fragmenty mają nieregularny układ.

Zachowane są w dużej mierze nagrobki i fragmenty tablic oraz krzyży. Dominują pozostałości pomników oraz płyt nagrobnych z inskrypcjami (m.in. z płaskorzeźbionymi polami inskrypcyjnymi w kształcie tarcz zwieńczonych krzyżami). Zachowane są w całości lub w części pola grobowe wyznaczone słupami, czy też kamiennymi lub betonowymi opaskami. Na obszarze cmentarza występują także nieliczne ślady mogił ziemnych. Na południowy wschód od bramy zlokalizowany jest pojedynczy obelisk. Na całym terenie cmentarza znajdują się pozostawione in situ lub bez śladów pochówku (przeniesione lub przewrócone) pomniki, żeliwne i betonowe krzyże. Z użytych materiałów najczęściej spotykany jest piaskowiec, ale są obecne inne materiały (beton, marmur). Inskrypcje występują najczęściej w języku polskim, pojedyncze w języku niemieckim i rosyjskim. Najstarsze istniejące nagrobki, zidentyfikowane in situ pochodzą z lat 90. XIX w. (Elżbieta z Hofmanów 1go ślubu Gierber 2go Hebich, zm. 1889 r., oraz na tej samej tablicy - Elżbieta z Gierberów Jaster, zm. 1891, Emilija Hoffman, zm. 1892 r.).

Cmentarz ewangelicki w Górze Kalwarii jest istotnym składnikiem lokalnego dziedzictwa kulturowego, a tym samym posiada znaczną wartość historyczną. Funkcjonująca od XIX w. nekropolia jest ważnym, trwałym śladem wielowiekowej obecności niegdyś bardzo licznej społeczności wyznania ewangelickiego w Górze Kalwarii i okolicznych terenach, będąc zarazem istotnym świadectwem kulturowej i religijnej różnorodności tych terenów. Teren, mimo iż zdegradowany i częściowo pozbawiony czytelnego układu  przestrzennego jest miejscem pochówków o dużym znaczeniu historycznym, trwale związanym z dawną ludnością osadników niemieckich. Posesja cmentarna posiada również wysoką wartość dokumentacyjną, a dalsze studia historyczne i prace badawczo-inwentaryzacyjne mogą przyczynić się do rozwoju wiedzy o ewangelickiej nekropolii oraz przedstawicielach osadników niemieckich i ich potomków. Zachowane relikty nagrobków stanowią natomiast cenne dokumenty rozwoju sztuki sepulkralnej na terenie Mazowsza oraz ich zróżnicowania w obrębie poszczególnych wyznań religijnych.

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków