Poprzemysłowa adaptacja - robocze spotkanie w Kraju Saary

wtorek, 20 czerwca 2023 16:46

Problemy adaptacji architektury poprzemysłowej do nowych funkcji po likwidacji przemysłu – to główny temat obrad grupy roboczej polskich konserwatorów wojewódzkich i niemieckich konserwatorów landowych podczas ogólnoniemieckiego zjazdu konserwatorów.

Spotkanie odbywa się w Kraju Saary w Saarbrücken. Uczestniczy w nim Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków prof. Jakub Lewicki. Wydarzenie jest kontynuacją współpracy i wizyty niemieckich konserwatorów w Warszawie i na Mazowszu w czerwcu 2022 roku na zaproszenie prof. Lewickiego.

Budynek dawnej Fabryki Broni w Radomiu w rejestrze MWKZ

poniedziałek, 19 czerwca 2023 13:09

Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków prof. Jakub Lewicki wpisał do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego budynek główny dawnej Fabryki Broni w Radomiu, powstały w latach 1923-1927.

Postępowanie w tej sprawie wszczęte zostało z urzędu. Powstanie Fabryki Broni w Radomiu wpisuje się w koncepcję sformułowaną w pierwszych latach II Rzeczpospolitej, stworzenia obszaru przemysłowego którego celem miało być zwiększenie potencjału militarnego odbudowującego się państwa. We wrześniu 1922 r. Ministerstwo Rolnictwa i Dóbr Państwowych przekazało teren folwarku Mariackie na rzecz Ministerstwa Spraw Wojskowych. Stworzenie zakładu, nazywanego w tym okresie Państwową Fabryką Karabinów i Kulomiotów, powierzono inż. Andrzejowi Dowkonttowi oraz jego zastępcy pułkownikowi Stanisławowi Siczkowi. Do wybuchu II wojny światowej w radomskiej fabryce produkowano karabinek Mauser wz.98, karabinek Mauzer wz.29, karabinek Mauser wz.29e, karabinek Mauser wz. 98a, bagnet wz.28, bagnet wz.29 w odmianach, rewolwer Nagant 30, pistolet VIS wz.35. Od 1929 r. ruszyła również produkcja cywilna rowerów pod marką Łucznik w 21 typach, na rynek Polski i światowy. We wrześniu 1939 r. wojsko niemieckie przejęło fabrykę. W okresie okupacji zakład pod nazwą Waffenfabrik Radom produkował broń na potrzeby Werhrmachtu i jego sojuszniczych armii. W odwecie za konspiracyjną produkcję części pistoletów Vis dla żołnierzy Polskiego Państwa Podziemnego, hitlerowcy w dniach 12, 13 i 14 października 1942 r. przeprowadzili egzekucje kilkudziesięciu osób, w tym pracowników fabryki. Dotarcie frontu wschodniego do linii Wisły, doprowadziło do ewakuacji zakładu. Zrabowane wyposażenie radomskiej fabryki wysyłano do innych zakładów niemieckich. Niemalże natychmiast po wkroczeniu Armii Czerwonej i zakończeniu walk, pod egidą Grupy Operacyjnej Ministerstwa Przemysłu Ciężkiego, 21 stycznia 1945 r. powołano komitet odbudowy fabryki broni. Po wojnie zakład zmienił nazwę na Państwową Fabrykę Broni w Radomiu. Od 1948 r. zakład nosił nazwę Zjednoczone Zakłady Wyrobów Metalowych. Od 31 grudnia 1951 r. fabryka zaczęła funkcjonować jako Zakłady Metalowe im. Gen. Waltera w Radomiu. Po wojnie wznowiono produkcję broni na licencji radzieckiej, ale również projektowanej przez polskich konstruktorów; wytwarzano broń palną, samopowtarzalną i automatyczną oraz broń białą. Rozwijano produkcję cywilną, asortyment zakładu poszerzono o maszyny przemysłowe, narzędzia, maszyny do szycia, części rowerowe, narzędzia samochodowe, a od 1969 r. rozpoczęto produkcję maszyn do pisania. Od listopada 1982 r. nowa nazwa zakładu brzmiała Zakłady Metalowe „Łucznik” im. gen. Waltera w Radomiu. Narastający kryzys gospodarczy lat 80. XX w. oraz zmiany ustrojowe 1989 r. i okres transformacji doprowadziły do stopniowego upadku zakładu. Nastąpiło załamanie produkcji, utraty płynności finansowej, prowadzącej w konsekwencji do olbrzymiego zadłużenia przekraczającego rozmiary majątku obrotowego. W 1990 r. fabryka kolejny raz zmieniła nazwę na Zakłady Metalowe „Łucznil‹” w Radomiu. 1 października 1994 r. „Łucznik” stał się oficjalnie Spółkę Akcyjną Skarbu Państwa, funkcjonował pod nazwą Zakłady Metalowe Łucznik S.A. w Radomiu. Restrukturyzacja zakładu nie zapobiegła jego stopniowemu upadkowi. W 1999 r. rozdzielono zakład na dwie spółki zajmujące się odrębnymi sferami produkcji. Pierwszą z nich zostały Zakłady Metalowe. W 2014 r. nastąpiła przeprowadzka firmy do nowej siedziby. Od tego czasu historyczny budynek fabryki jest nieużytkowany.

Budynek główny dawnej Fabryki Broni w Radomiu zachował czytelną bryłę, formę, wyraz architektoniczny i kontekst przestrzenny w którym tworzy dominantę architektoniczną w historycznej istniejącej zabudowie poprzemysłowej. Ponadto jest unikalnym przykładem obiektu powstałego w dwudziestoleciu międzywojennym dla przemysłu zbrojeniowego II Rzeczpospolitej. Modernistyczny budynek fabryki został wzniesiony w duchu funkcjonalizmu, charakteryzuje się klarowną minimalistyczną formą, na owe czasy nowoczesną konstrukcją przeciwlotniczą i funkcjonalną przestrzenią produkcyjno-biurową. Szczególnie ważna podkreślenia jest wartość historyczna dotycząca budynku oraz związanych z nim osób, zdarzeń i zjawisk historii miasta Radomia i rozwoju przemysłu zbrojeniowego po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Po 1918 r. Radom stał się kluczowym ośrodkiem produkcji uzbrojenia dla potrzeb Wojska Polskiego. Poczyniono ogromne inwestycje w obiekty fabryczne, jak również wzniesiono osiedle robotnicze i wiele obiektów użyteczności publicznej związanych z funkcjonowaniem zakładu zbrojeniowego oraz założono park. Realizacje te miały znaczący wpływ na rozwój urbanistyczno-przestrzenny południowej części miasta, jak i społeczny oraz gospodarczy. Warto wymienić nazwisko inż. Kazimierza Ołdakowskiego — dyrektora fabryki broni, który nie tylko dbał o sprawy fabryki, ale też wprowadził na niespotykaną dotąd skalę system opieki socjalnej dla pracowników, co przyczyniło się m.in. do znacznego zmniejszenia liczby wypadków podczas pracy w fabryce. W radomskiej fabryce produkowano od 1936 r. polski pistolet VIS, który dzięki celności i niezawodności w każdych warunkach stał się wręcz legendarną polską bronią. Docenili tę broń Niemcy kontynuując produkcję pistoletu w czasie II wojny światowej. Fabryka broni była też największym producentem rowerów w II Rzeczpospolitej, znanych na całym świecie. Podczas okupacji wielu pracowników fabryki było zaangażowanych w działalność konspiracyjną, m.in. dublowano numery seryjne produkowanej broni i przekazywano takie egzemplarze polskiemu podziemiu. Za patriotyczną postawę zapłaciło śmiercią wielu pracowników, których bohaterstwo upamiętniają pomniki z 1958 r. i 1981 r. Po zakończeniu wojny Zakłady Zbrojeniowe w Radomiu nadal były największym zakładem przemysłowym w Radomiu, a jego funkcjonowanie mocno oddziaływało na wiele aspektów życia miasta. Odegrały też dużą rolę w protestach robotniczych. 25 czerwca 1976 r. miała miejsce największa akcja protestacyjna w ramach ogólnopolskiego „Czerwca 1976”, która rozpoczęła się od Zakładów Metalowych im. gen. Waltera. Budynek główny dawnej Fabryki Broni w Radomiu poprzez wspomniane wydarzenia posiada wysokie wartości niematerialne.

Natomiast wartość naukowa budynku głównego dawnej Fabryki Broni w Radomiu wynika z zachowanej oryginalnej warstwy materialnej: m.in. technologii wykonania, użytych materiałów budowlanych i ich opracowania. Budynek ten jest cennym źródłem wiedzy na temat dawnej architektury przemysłowej Radomia i Polski. Zdecydowanie unikatowe jest pomieszczenie sejfu (z istniejącym sejfem pancernym z lat 20. XX w.) oraz pomieszczenie do przestrzeliwania broni w tzw. dziale balistyki wraz z przyległym basenem na przestrzeliny.

Obiekt architektury — posiada wartości artystyczne, historyczne oraz naukowe (dokumentacyjne), jest świadectwem minionej epoki i jego zachowanie w ocenie MWKZ ma znaczący wpływ na możliwość przekazania kolejnym pokoleniom wartości.

Budynek wielopoziomowego garażu dawnej Zajezdni Służby Zdrowia w rejestrze zabytków

poniedziałek, 12 czerwca 2023 12:19

Prof. Jakub Lewicki, Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków wpisał do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego budynek wielopoziomowego garażu dawnej Zajezdni Służby Zdrowia dla Stołecznej Kolumny Transportu Sanitarnego, przy ulicy Jana Pawła Woronicza 19, w Warszawie.

Koncepcja budowy garaży wielopoziomowych na terenach miejskich sięga dwudziestolecia międzywojennego. Powrócono do niej po 1945 r. Pierwszym projektem zrealizowanym w stolicy był budynek przy ul. Woronicza 19. Został wzniesiony w latach 1956-1958. Od początku wyróżniał się śmiałą formą architektoniczną łączącą cechy modernizmu i architektury dawnej. To znakomity przykład nowoczesnej architektury modernistycznej realizowanej niezależnie od promowanego odgórnie socrealizmu. Przeznaczenie budynku umożliwiło projektantom na zachowanie odsłoniętej konstrukcji żelbetowej ramp i stropów poszczególnych kondygnacji o czytelnym odcisku szalunku, bezpośrednie nawiązujących do stosowanego przez Le Corbusiera m.in. w Unite d'Habitation w Marsylii. Rozwiązanie to w przypadku ramp garażu przy ul. Woronicza 19 wynikało zarówno z pragmatyzmu, jak i kierunku rozwoju urbanistycznego zabudowy Służewca Przemysłowego, wyróżniającego się licznymi budynkami o nowatorskiej, często eksperymentalnej konstrukcji i formie zabudowy. Pomimo dokonanych przekształceń na przełomie lat polegających na ociepleniu elewacji z cegły silikatowej i usunięciu historycznego klinkieru partii cokołowej minimalizm użytych środków architektonicznych m.in. detalu w połączeniu z monumentalną i unikatową formą stanowią istotną wartość artystyczną.

Wartość naukowa budynku wynika z jego warstwy materialnej, m.in. technologii wykonania, użytych materiałów budowlanych i ich opracowania, jak również rozwiązań technicznych i funkcjonalnych cechujących budownictwo użyteczności publicznej i przemysłowej lat 50' XX w. Szczególne znaczenie ma wykorzystanie konstrukcji żelbetowej do spiralnych ramp garażu zapewniających komunikację pionową wszystkich kondygnacji budynku dla pojazdów kołowych. Budynek stanowi również istotne źródło wiedzy na temat rozwoju motoryzacji, zapotrzebowania i budowy w Warszawie garaży wielopoziomowych oraz działalności Centralnego Biura Studiów i Projektów Transportu Drogowego i Lotniczego oraz Kolumny Transportu Sanitarnego m.st. Warszawy.

Należy również wskazać wartość historyczną budynku będącego pierwszym zrealizowanym garażem wielopoziomowym na terenie powojennej Warszawy. Wzniesiony na potrzeby Kolumny Transportu Sanitarnego Miasta Stołecznego Warszawy budynek przez lata zapewniał sprawne funkcjonowanie transportu służb pogotowia ratunkowego. Zaprojektowany został przez założone w 1951 r. Centralne Biuro Studiów i Projektów Transportu Drogowego i Lotniczego, które realizowało kluczowe projekty infrastruktury transportowej na terenie całego kraju. Autorami koncepcji architektonicznej byli znani i cenieniu w kraju oraz zagranicą architekci Wiesław Żochowski, Mariusz Dalak i Janusz Czajkowski.

Budynek zyskał uznanie w oczach współczesnych (nagroda III stopnia W dziale budownictwa przemysłowego Komisji Urbanistyczno-Architektonicznej) oraz na trwałe wpisał się w kontekst urbanistyczny Dzielnicy.