Kamienica przy ul. Targowej 48 w rejestrze zabytków

piątek, 01 września 2023 10:24

Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków prof. Jakub Lewicki wpisał do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego kamienicę wraz z terenem posesji, przy ul. Targowej 48 w Warszawie. Postępowanie w tej sprawie zostało przeprowadzone z urzędu.

Kamienica przy ul. Targowej 48 (dawniej Targowa 16) powstała w miejscu starszej zabudowy – w 1845 r. Magistrat Miasta Warszawy wydał pozwolenie na wzniesienie domu drewnianego na kamiennej lub ceglanej podmurówce. Od 1849 r. nieruchomość stała się własnością Franciszka Ksawerego Bolesty, a po nim Władysława Kryże. Następnie była dzierżawiona m.in. na skład wódek i piwa, destylarnię i mieszkanie.

W kwietniu 1893 roku działkę z domem zakupił Karol Wilhelm Maksvmilian (Maks) Patschke, kupiec związany z przemysłem browarniczym. Patschke rozpoczął budowę aktualnie istniejącego budynku. W 1907 r. powstał trzypiętrowy budynek frontowy, charakterystyczny dla warszawskiego wczesnego modernizmu. Łączył elementy historyzujące oraz secesyjne z nowoczesnym kształtowaniem bryły, elewacji oraz użytymi materiałami. Ze względu na wyznanie ewangelicko-augsburskiego właściciela Maks Patschke elewacje otrzymały oszczędną dekorację architektoniczną w stosunku do realizacji powstających w tym czasie na terenie Warszawy. Obecnie nie jest znany autor projektu budynku. Lokale charakteryzowało zastosowane nowoczesne rozwiązania, jak instalacje: wodno-kanalizacyjną, elektryczną, częściowo gazową i centralne ogrzewanie.

Od 1920 r., kamienica przeszła na własność wydawnictwa Gebethner i Wolff. Mieścił się w niej skład książek i magazyn papieru wydawnictwa.

Podczas Il wojny światowej Niemcy przejęli większość lokali firmy Gebethner i Wolff, jednakże czynne pozostały księgarnie przy ul. Zgoda oraz niewielki punkt w budynku przy Targowej 48. Właściciele wydawnictwa byli zaangażowani w działalność konspiracyjną m.in. w księgarniach potajemnie rozprowadzali wydawnictwa konspiracyjne – wojskowe podręczniki instruktażowe.

Kamienica nie została znacznie uszkodzona podczas działań wojennych. Po wojnie Zygmunt Gebethner wraz z ojcem Janem Feliksem Gebethnerem wznowili działalność firmy w oparciu o jedyną, ocalałą księgarnię na terenie Warszawy. Pomimo nieprzychylnego stosunku nowej, komunistycznej władzy, firma prowadziła działalność do 1969 r.

Kamienica została wzniesiona jako budynek narożny o nieregularnym rzucie, murowany, podpiwniczony, o zwartej bryle — dwa skrzydła frontowe i oficyna na zapleczu, przykryty dachem dwuspadowym krytym papą. Posiada 4 kondygnacje w partii budynku głównego i 5 w oficynie. Dwie elewacje frontowe — 9-osiowa od strony ul. Targowej i 11-osiowa od strony drogi wewnętrznej (dawne przedłużenie ul. Kępnej) — pierwotnie pokryte były gładkim tynkowaniem w kolorze szaro-beżowym, obecnie w większości odparzonym.

Stan zachowania budynku jest zgodny z historyczną formą, stanowiąc cenny przykład architektury pocz. XX w. na Pradze. Czytelny jest pierwotny układ wewnętrzny oraz bryła budynku, włącznie ze sposobem formowania elewacji. W kamienicy w znacznym stopniu zachowany jest detal architektoniczny w formie sztukaterii z motywami kwiatów. Niezwykle cenne, z punktu widzenia zarówno artystycznego jak i naukowego są m.in. historyczna stolarka okienna i drzwiowa. Kamienica stanowi cenne źródło informacji o kamienicach wczesno modernistycznych wznoszonych na terenie warszawskiej Pragi.

Kamienica, wpisuje się w XX-wieczną historię Warszawy prawobrzeżnej, jej rozwój urbanistyczny i społeczny. Poprzez dobry stan zachowania, stanowi cenny relikt w niewielkim stopniu zachowanej architektury wczesnego modernizmu na terenie Warszawy.

Nastawnia dysponująca WSD/WSP w rejestrze zabytków

środa, 30 sierpnia 2023 08:29

Prof. Jakub Lewicki, Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków, wpisał do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego nastawnię dysponującą WSD/WSP przy ul. Chodakowskiej 100 w Warszawie, w rejonie stacji kolejowej Warszawa Wschodnia, Nastawnia dysponująca Warszawa Wschodnia Dalekobieżna i Pasażerska (WSP) znajduje się w rejonie stacji Warszawa Wschodnia. Przeznaczona jest do kierowania i nadzoru ruchu pociągów. Najprawdopodobniej oddana została do użytku wraz z nowym dworcem kolejowym w latach 1962-69. Znajduje się po wschodniej stronie stacji kolejowej, w sąsiedztwie wzniesionego w latach 70. XlX w. budynku warsztatów Kolei Warszawski Terespolskiej. Projekt nastawni WSD/WSP powstał w Biurze Projektów Kolejowych, najprawdopodobniej jego autorem był inż. Zygmunt Kęska.

Nastawnia składa się z głównego pomieszczenia w kształcie spłaszczonego cylindra o średnicy ok.12 m osadzonego na żelbetowym trzonie o wysokości ok. 13 m (łączna wysokość budynku to ok. 16,5 m). Komunikację pionową zapewnia klatka schodowa o żelbetowych stopniach oraz wtórna zewnętrzna stalowa drabina ewakuacyjna usytuowana od strony zachodniej.

W nastawni zachował się czytelny układ funkcjonalno-przestrzenny z główną salą oraz usytuowanymi we wschodniej części budynku: pomieszczeniem socjalnym doświetlonym pasem niskich okien, niewielkim korytarzem prowadzącym na klatkę schodową i pomieszczeniem sanitarnym. Pośrodku sali dyspozytorni ruchu znajduje się niewielki drewniany podest, poniżej, po stronie północnej i południowej dwa pulpity nastawcze urządzeń przekaźnikowych sterowania ruchem kolejowym, sufit w pomieszczeniu wykonano z układanych wachlarzowo płyt pilśniowych. Ponadto zachowała się oryginalna stolarka drzwiowa do pomieszczeń zaplecza socjalnego.

Nastawnia kolejowa posiada wartości artystyczne i naukowe, uzasadniające objęcie jej wpisem do rejestru zabytków nieruchomych. Modernistyczny budynek nastawni został zrealizowany w podobnym czasie (1969) oraz stylistyce, co wielokrotnie nagradzany budynek dworca Warszawa Wschodnia i stanowi element powojennego zagospodarowania stacji Warszawa Wschodnia Dalekobieżna i Pasażerska.

Projekt budynku podporządkowany został jego przeznaczeniu, tj. zapewnieniu optymalnych warunków obserwacji ruchu pociągów. Wytypowany na potrzeby nastawni oraz przekaźnikowi teren pomiędzy torami i ograniczony od strony wschodniej historycznym budynkiem warsztatów Kolei Warszawski Terespolskiej był niewielki i dawał ograniczone możliwości realizacji projektu. Koncepcja zakładała wyniesienie pomieszczenia nastawni powyżej istniejących zabudowań poprzez zastosowanie żelbetowych słupów. Przyjęte założenie pozwoliło na realizację nowatorskiego i śmiałego architektonicznie projektu, wyróżniającego się czytelną konstrukcją, umiejętnym zestawieniem brył, kontrastowym zestawieniem linii horyzontalnych (płyty stropowe, pas okienny, zadaszenie cylindra nastawni) i wertykalnych (słupy i okna żelbetowego trzonu budynku), przełamanych dzięki wprowadzeniu krótkich wsporników dolnej płyty stropowej czy przesunięciu cylindra nastawni względem pionu klatki schodowej.

Budynek na stałe wpisał się w krajobraz architektoniczny stacji kolejowej Warszawa Wschodnia. Istotna jest również wartość naukowa budynku, wyrażająca się w warstwie materialnej budynku i w nowatorstwie projektu architektonicznego wykorzystującego konstrukcję żelbetową, a także unikatowej koncepcji realizowanej przez koleje państwowe w latach 60. XX w.

Niewielki budynek nastawni stanowi świadectwo świadomości projektanta, który szanując przedwojenne nawarstwienia (układ torowy, budynek warsztatów kolejowych) potrafił zaprojektować budynek, który z powodzeniem wykorzystywany jest do dnia dzisiejszego, zachowuje swoje utylitarne wartości, a jednocześnie stanowi przykład ikonicznej architektury. Nastawnia WSD/WSP stanowi doskonałe źródło wiedzy na temat architektury modernizmu lat. 60 XX w.

Mozaika ceramiczna Stygmatyzacja św. Franciszka Jerzego Nowosielskiego w rejestrze zabytków

piątek, 25 sierpnia 2023 09:31

Prof. Jakub Lewicki, Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków wpisał do rejestru zabytków ruchomych województwa mazowieckiego mozaikę ceramiczną „Stygmatyzacja św. Franciszka” autorstwa Jerzego Nowosielskiego z 1980 r, odnalezioną na terenie parafii pw. św. Franciszka z Asyżu w Izabelinie.

Parafia Izabelin – Laski została powołana do życia przez Prymasa Stefana Wyszyńskiego w 1951 r. Prof. Jerzy Nowosielski w sierpniu 1980 r. wykonał tam mozaikę „Stygmatyzacja św. Franciszka”. Była uznawana za dzieło zniszczone przy rozbudowie kościoła, która nastąpiła pod koniec lat osiemdziesiątych XX w.

W listopadzie 2022 roku mozaikę odnaleziono na strychu kościoła i przeniesiono do budynków parafialnych. Kompozycja ocalała niemal w całości. Zachowała się w stanie wymagającym konserwacji. Według wstępnej opinii prof. Krzysztofa Chmielewskiego (ASP w Warszawie, Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki), nadaje się do translokacji na ścianę kościoła.

Mozaika Stygmatyzacja św. Franciszka została ułożona przez Jerzego Nowosielskiego w dniach 6 – 20 sierpnia 1980 roku na czołowej ścianie wschodniej nawy kościoła, po lewej stronie prezbiterium. Ilustruje scenę z żywota św. Franciszka z Asyżu – widzenie na górze Alwerni, podczas którego pogrążony w modlitwie święty ujrzał Chrystusa pod postacią ukrzyżowanego Serafina i otrzymał krwawe stygmaty. O wykonanie mozaiki poświęconej św. Franciszkowi parafia zabiegała przez kilka lat.

Według pierwotnej wersji mozaiki utrzymanej w jasnej gamie bieli i turkusowych szarości, św. Franciszek z rozpostartymi rękoma, stoi na szczycie turkusowej skały pod krzyżem, na którym wisi sześcioskrzydły Serafin. Ostatecznie artysta rozbudował ikonografię sceny o cztery postacie, umieszczone po bokach. W górnej strefie są to: Matka Boża i św. Jan Chrzciciel, poniżej św. Klara i św. Antoni. Obecnie mozaika jest zdefragmentowana.

Autor izabelińskiej mozaiki -Jerzy Nowosielski, krakowski awangardowy malarz i prawosławny myśliciel, wybitny profesor Akademii Krakowskiej - jest autorem projektów dekoracji wielu świątyń katolickich i prawosławnych. Przy dekoracjach sakralnych malarz zazwyczaj czerpał inspiracje z ikon bizantyjskich, stąd postacie usytuowane są frontalnie i charakteryzują się sztywnymi pozami i gestami. Przedstawienia te stanowią oryginalne kompozycje autora, oparte o wzory ikonograficzne wczesnochrześcijańskie, wczesnośredniowieczne, bądź bizantyjskie. Na późniejszą twórczość artysty wpływ miały również studia nad podlinnikami – wzornikami, z których korzystają malarze objawień. To doświadczenie stało u podstaw wykształcenia się linearnego stylu Nowosielskiego i stosowania palety barwnej służącej do odzwierciedla rzeczywistości niematerialnej, którą posługiwał się z pełną świadomością (min. niebieski kolor nimbu św. Franciszka zastosowany w mozaice, który w tradycji pisania ikon symbolizuje m.in. duchowość i mistycyzm oraz ideę pośrednictwa i wstawiennictwa świętych) Podkreśla się ekumenizm w pracach Nowosielskiego, które ponadto z reguły są wynikiem teologicznych rozważań autora.

Mozaika jest cenna dla polskiej kultury i sztuki sakralnej. Przedstawia wartość artystyczną zarówno pod względem kompozycyjnym, jak też jako dzieło Jerzego Nowosielskiego o cechach stylistycznych oraz ikonograficznych charakterystycznych dla twórczości artysty, ale wyrażonych przy użyciu niezwykłej dla niego techniki. Posiada także wartość historyczną związaną głównie z dziejami kościoła św. Franciszka z Asyżu w Izabelinie oraz związkiem Nowosielskiego z parafią. Mozaika, z powodu zastosowania wadliwej technologii, ulegała stopniowemu zniszczeniu i podczas rozbudowy kościoła została całkowicie usunięta i uznana za zniszczoną. Odnalezienie jej oryginalnych części powoduje, że możliwe będzie uzupełnienie katalogu prac wybitnego artysty i pogłębienie studiów nad jego twórczością, co niesie dodatkową wartość naukową tego dzieła. Mozaika jest zabytkiem wyjątkowo cennym w kontekście nie tylko regionu, ale także kraju. Wobec powyższego zachowanie jej dla przyszłych pokoleń oraz przywrócenie poprzez planowaną przez parafię konserwację i ponowną ekspozycję w macierzystej świątyni leży w interesie społecznym.

Warto wspomnieć, że rok 2023 został ustanowiony uchwałą Sejmu RP Rokiem Jerzego Nowosielskiego. Natomiast 2024 r. obchodzony będzie jubileusz 800-lecia stygmatyzacji św. Franciszka z Asyżu.