Kamienica przy ul. Żelaznej 66 wpisana do rejestru zabytków

środa, 07 sierpnia 2019 09:04

Podjąłem decyzję o wpisaniu do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego kamienicy położonej w Warszawie przy ul. Żelaznej 66, wraz terenem posesji, z uwagi na zachowane wartości artystyczne, historyczne i naukowe.

Historia kamienicy sięga 1911 roku, gdy posesję u zbiegu ul. Krochmalnej i Żelaznej, oznaczoną nr hip. 927f, od wieloletnich właścicieli – fabrykanckiej rodziny Levy, odkupił Chaim Gerkowicz. Inwestor niezwłocznie przystąpił do budowy kamienicy czynszowej na miejscu wcześniejszego obiektu. Następnie odsprzedał nieruchomość Aleksandrowi Kamińskiemu. Ostatnimi jej właścicielami przed wybuchem drugiej wojny światowej byli prawdopodobnie małżonkowie Góreccy. Posesja kamienicy – obecnie działka nr 18 – przetrwała w swych granicach przedwojennych i odpowiada dawnej nieruchomości hipotecznej 927f. Z chwilą zamknięcia dzielnicy żydowskiej w listopadzie 1940 roku budynek znalazł się w jej granicach, w obrębie tzw. „małego getta”, nieopodal kładki nad ul. Chłodną łączącej od 1942 r. obydwie części dzielnicy. Podczas działań powstańczych w 1944 r. toczące się w tym rejonie walki koncentrowały się wokół barykad ustawionych wzdłuż ul. Żelaznej m.in. u wylotu ul. Krochmalnej, gdzie aktywne było przede wszystkim zgrupowanie Chrobry II. Poza wypaleniem dachu i częściowo wnętrz mieszkalnych oraz ostrzałem elewacji, obiekt nie doznał znaczących zniszczeń. Stan zachowania kamienicy pogorszył się w okresie powojenny w wyniku braku prac rentowych, a ostatecznie na skutek trwałego wyłączenia obiektu z użytkowania.

Budynek wzniesiony jest w technologii tradycyjnej z cegły ceramicznej pełnej na zaprawie wapiennej ze stropami typu Kleina. Dwie przyuliczne elewacje frontowe rozdzielono ściętym narożnikiem. Dodatkowo elewację południową wzdłuż ul. Krochmalnej ożywiono ryzalitem klatki schodowej, a w ostatnim przęśle elewacji zachodniej widnieje otwór prześwitu bramowego. Kamienica otrzymała starannie opracowany wystrój z elementami secesji, ze szczególnie cennym, zindywidualizowanym repertuarem elementów zdobniczych przejazdu bramnego i wnętrz. Nie przetrwał wystrój elewacji, a jedynymi jego pozostałościami są profilowane opaski okienne, ślady boniowania, ozdobne uchwyty na flagi jak również pięć spośród oryginalnie sześciu balkonów o ocalałych w większości dekoracyjnych formach ażurowych balustrad metalowych z motywem wieńca laurowego przewiązanego wstęgą. W znacznym stopniu zachowana jest natomiast dekoracja przejazdu bramnego, m.in. późnosecesyjny detal glazurowanych kafli ceramicznych, odwołujący się do ornamentyki modnej w środowisku wiedeńskim. Z kolei sztukaterie w postaci fryzów podsufitowych i ozdobnych podziałów stropu prezentują różnorodny repertuar klasycznych motywów zdobniczych (m.in. girlandy, pilastry, rozety).

Kamienica przy ul. Żelaznej 66, funkcjonująca w okresie okupacji na terenie warszawskiego getta, szczęśliwie ocalała ze zniszczeń wojennych. Budynek stanowi świadectwo kształtowania się okazałej zabudowy czynszowej ul. Żelaznej na początku XX wieku oraz ważny element tożsamości tej części miasta i jako taka posiada wartości historyczne. Jako dzieło architektury mieszkalnej realizuje wariant niewielkiego obiektu bez zabudowy oficynowej, prezentując typowy dla domu czynszowego układ funkcjonalny. Niezależnie od zatartego wystroju elewacji jest wciąż obiektem o nieprzekształconej, urozmaiconej bryle z czytelnymi akcentami kompozycyjnymi. Z kolei bogaty repertuar zabiegów wykończeniowych daje wgląd w ornamentykę i rozwiązania materiałowe charakterystyczne dla początku drugiej dekady XX wieku. Tym samym budynek posiada walor dokumentacyjny, jako przykład kamienicy mieszczańskiej z początku XX wieku z właściwym jej zasobem rozwiązań kompozycyjncyh. Wartość naukową posiada także posesja kamienicy jako dokument historycznej parcelacji tutejszych kwartałów. Działka 927f wyodrębniona w I poł. XIX wieku, obejmująca ujęte skrzydłami kamienicy niewielkie podwórze, przetrwała w swym dawnym obrysie.

W zakresie wykończenia kamienica prezentuje szeroki katalog rozwiązań architektonicznych i dekoracyjnych, wciąż czytelnych mimo znacznego stopnia degradacji poszczególnych komponentów. Jako spójnie zaprojektowana całość wykazuje wysoką wartość artystyczną. Walory te uwidaczniają się przede wszystkim w nasyconym kunsztownym detalem prześwicie bramnym. Dekoracje odzwierciedlają trendy początków drugiej dekady XX wieku z motywami późnosecesyjnymi zestawionymi z klasyczną ornametyką. Zarówno detal sztukatorski jak i utrzymane w różnych odcieniach błękitu ceramiczne kafle świadczą o wysokim poziomie koncepcji estetycznej wystroju budynku, prezentując zarazem znaczące wartości poznawcze na tle fragmentarycznie zachowanego zasobu dekoracji secesyjnych w budownictwie stołecznym. Estetyczne walory posiadają też nielicznie zachowane, znacznie zdegradowane komponenty wyposażenia (m.in. stolarka drzwiowa, parkiety, piece kaflowe).

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków

XIII Kolonia Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej na Żoliborzu w rejestrze zabytków

piątek, 02 sierpnia 2019 13:28

Podjąłem decyzję o wpisaniu do rejestru zabytków budynku XIII Kolonii Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej na Żoliborzu, tzw. Domu dla samotnych oraz budynku usługowego tzw. Gospody pod gruszą, wzniesionych w latach 1947-48, wg projektu arch. Barbary i Stanisława Brukalskich, położonych przy ul. Ks. Jerzego Popiełuszki 16 i 16 A w Warszawie wraz z terenem posesji, z uwagi na zachowane wartości artystyczne, historyczne i naukowe.

Budynek XIII kolonii przy ul. Ks. Jerzego Popiełuszki 16 i 16 A (dawniej ul. Stołecznej) wraz z budynkiem usługowym (restauracyjnym) to ostatnia z kolonii mieszkaniowych wybudowanych na terenie Osiedla WSM „Żoliborz Centralny”. Projekt koncepcyjny ww. budynków powstał ok. 1945 r. Budynek mieszkalno-użytkowy założony został na rzucie zbliżonym do prostokąta, z krótkim, poprzecznym skrzydłem od strony zachodniej oraz ryzalitem przy południowo-zachodnim narożniku. Jest on czterokondygnacyjny, podpiwniczony, murowany, przekryty dachem czterospadowym o niskim kącie nachylenia. Elewacje zostały opracowane za pomocą jasnej fakturowej wyprawy tynkarskiej, o pionowych żłobieniach, których wertykalizm przełamują wyrobione w tynku horyzontalne linie, akcentujące górną i dolną granicę kondygnacji, jej środek oraz linie otworów okiennych.

Elementem charakterystycznym budynku jest klatka schodowa zlokalizowana w południowo-wschodnim narożniku budynku, założona na wycinku koła, o podkreślonym za pomocą rytmiki okien spiralnym biegu schodów. Na uwagę zasługuje również mozaikowa dekoracja posadzki klatki schodowej. Wewnątrz budynku zachował się czytelny układ funkcjonalno-przestrzenny, z wydzieloną częścią mieszkaniową i reprezentacyjnym holem wspartym na dwóch słupach: pierwszym przy stopniach prowadzących do lokali, drugim przy klatce schodowej, opracowanych za pomocą drutu owiniętego spiralnie wokół filaru.

Dwukondygnacyjny, podpiwniczony budynek użytkowy tzw. Gospoda pod gruszą, zaprojektowany na potrzeby restauracji (ob. siedziba przedszkola), połączony został z budynkiem mieszkalnym za pomocą łącznika. Dawna Gospoda to budynek podpiwniczony, o rozczłonkowanej bryle, założony na rzucie zbliżonym do odwróconej litery „T”. Składa się z trzech połączonych ze sobą brył o różnej wysokości: dwóch, usytuowanych prostopadle do budynku mieszkalno-użytkowego, prostokątnych, przylegających do siebie budynków o dwóch kondygnacjach nadziemnych. Dynamikę bryły podkreśla opracowanie elewacji za pomocą cegły silikatowej oraz tynku, a także zmienna artykulacja okien. Wejście do budynku dawnej Gospody znajduje się w łączniku.

Kolonia XIII jest przykładem przemyślanej kompozycji architektonicznej, umiejętnie wpisanej w przestrzeń osiedla WSM. Barbara i Stanisław Brukalscy należeli do współtwórców grupy Praesens, która nawiązywała do założeń grup Bauhausu i de Stijl. Jej celem była standaryzacja rozwiązań architektonicznych, uprzemysłowienie oraz odejście od tradycyjnych form stosowanych w architekturze. Doświadczenia te zaowocowały w realizacjach późniejszych, m.in. zabudowie wznoszonej po 1945 r., a ich doskonałym przykładem jest przedmiotowy budynek. Unikatowy charakter Kolonii XIII polega również na zaproponowanym programie funkcjonalnym, który pomimo współczesnych przekształceń w dalszym ciągu stanowi świadectwo zrealizowanej i funkcjonującej przez pewien czas idei architektury społecznej.

Decyzja nie jest ostateczna. Stronom przysługuje odwołanie do Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków

Budynek koszarowy dawnych Małych Koszar Ułańskich w rejestrze zabytków

piątek, 02 sierpnia 2019 09:39

Podjąłem decyzję o wpisie do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego budynku koszarowego dawnych Małych Koszar Ułańskich, położonego w Warszawie przy ul. Szwoleżerów 7a, wraz ze strefą otoczenia, z uwagi na niewątpliwe walory artystyczne, historyczne oraz naukowe obiektu.

Obecność wojska na terenie Jazdowa i Łazienek sięga 1784 r., kiedy Stanisław August Poniatowski przekazał wojsku zamek Ujazdowski wraz z częścią założenia ogrodowego. Tzw. Małe Koszary Ułańskie, stanowiące początkowo zaplecze dla wojsk stacjonujących w Koszarach Ułańskich, zostały wydzielone w latach trzydziestych XIX w. Na przełomie XIX i XX w. nastąpiła rozbudowa i przekształcenie zagospodarowania Małych Koszar Ułańskich. W tym czasie wzniesiono budynki murowane w środkowej części działki, a dolny odcinek ul. Agrykola został przemianowany na ul. Ułańską. Na terenie koszar łazienkowskich, ze względu na bliskość znajdującej się w Belwederze i Łazienkach Królewskich rezydencji carskiej, stacjonowały m.in. Podolski Pułk Kirasjerów Gwardii, Pułk Ułanów Gwardii Jego Cesarskiej Mości oraz Pułk Huzarów Gwardii. W pierwszych latach XX w. w rejonie koszar łazienkowskich rozpoczęto realizację kilku inwestycji wojskowych. W tym czasie wzniesiono m.in. budynki Sworowskiego Korpusu Kadetów (1899-1902) oraz Folwark Łazienkowski (po 1901). Najprawdopodobniej również wówczas podjęto także dalsze prace zmieniające dotychczasowy układ funkcjonalno-przestrzenny Małych Koszar Ułańskich.

Dokładna data wzniesienia budynku koszarowego nr 3 przy ul. Szwoleżerów 7a jest trudna do ustalenia. Cechy stylistyczne, m.in. kubatura, rozplanowanie, opracowanie detalu architektonicznego są charakterystyczne dla wznoszonej na terenie Jazdowa rosyjskiej architektury wojskowej. Plan Lindleya dowodzi, iż budynek powstał po 1897 r. Natomiast z zachowanych dokumentów w Centralnym Archiwum Wojskowym wynika, że co najmniej do 1912 r. na terenie Twierdzy Warszawa wznoszono budynki wojskowe o analogicznej stylistyce. W związku z ewakuacją wojsk rosyjskich z Warszawy w czasie I wojny światowej należy przyjąć, że budynek przy ul. Szwoleżerów został wzniesiony najpóźniej przed 1915 r.

Po I wojnie światowej rosyjskie zabudowania wojskowe na terenie Warszawy przeszły na własność Wojska Polskiego, a od początku lat dwudziestych XX w. na terenie Małych Koszar Ułańskich stacjonował 1. Pułk Szwoleżerów Józefa Piłsudskiego. Z okresu tego zachowała się bogata dokumentacja fotograficzna Narcyza Witczaka-Witaczyńskiego ilustrująca życie codzienne kawalerii wojskowej. W 1928 r. wzdłuż ul. Szwoleżerów wykonane zostało ogrodzenie o żelbetowej podmurówce, natomiast na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych na terenie Małych Koszar wzniesiono nowe budynki mieszkalne z Funduszu Kwaterunku Wojskowego: przy ul. Czerniakowskiej 153a (ob. nie istnieje), oraz przy ul. Szwoleżerów 7. W czasie II wojny światowej budynek koszarowy przy ul. Szwoleżerów 7a został uszkodzony: zniszczono częściowo więźbę i strop ostatniej kondygnacji we wschodniej i środkowej części budynku. Po odbudowie został przeznaczony na cele mieszkaniowe, które pełni do dnia dzisiejszego.

O wartości artystycznej budynku świadczy przede wszystkim zastosowany bogaty ceglany detal architektoniczny, na który składają się gzymsy, fryzy, lizeny z arkadkowaniem, oprawa architektoniczna otworów okiennych i drzwiowych. Dbałość o szczegóły i staranność wykonania widoczna jest m.in. w opracowaniu gzymsu wieńczącego czy kominów w dawnych pomieszczeniach sanitarnych. Na uwagę zasługuje również umiejętne połączenie opracowania elewacji i wnętrz z pełnioną funkcją. Zróżnicowanie między ścianą północną a ścianami bocznymi i południową podkreśla reprezentacyjny charakter elewacji frontowej, przeznaczonej do oglądu przez użytkowników oraz mieszkańców miasta. Konwencjonalny rzut i gabaryty bryły zostały przełamane dzięki wprowadzeniu dwóch pseudoryzlitów oraz skrzydeł z łącznikami w układzie lustrzanym. Przyjęte rozwiązania, pomimo czerpania z form typowych, stanowią przykład indywidualnej i bogatej stylistycznie budowli wojskowej. Cechy te sprawiają, iż budynek przy ul. Szwoleżerów 7a stanowi doskonały przykład rosyjskiej architektury wojskowej zaadaptowanej w okresie późniejszym na potrzeby wojska polskiego.

Ponadto zachowany do dnia dzisiejszego budynek, znajdujący się na terenie dawnych Małych Koszar Ułańskich, ma wysoką wartość historyczną, jako materialne świadectwo obecności na tym obszarze carskich jednostek wojskowych. Powiększenie obszaru koszar wojskowych i stałe inwestycje na tym terenie świadczą o roli, jaką pełniły one na terenie Twierdzy Warszawa. Po opuszczeniu miasta przez Rosjan koszary łazienkowskie zostały zajęte przez wojska niemieckie, a po 1918 roku polskie. Ciągłość sposobu użytkowania koszar została podtrzymana w dwudziestoleciu międzywojennym. Stacjonujące na terenie Koszar Ujazdowskich wojsko odegrało znaczącą rolę w czasie przewrotu majowego w 1926 r. W latach 1927-1939 żołnierze służący w szwadronie stacjonującym na terenie Koszar Ułańskich pełnili funkcje reprezentacyjne i służbę wartowniczą w Belwederze. Tym samym zachowana zabudowa koszarowa stanowi istotne świadectwo historyczne rozwoju budownictwa wojskowego oraz obecności szeregu formacji wojskowych na terenie Warszawy.

Decyzja nie jest ostateczna. Stronom przysługuje odwołanie do Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków