Cenny relikt zabudowy fabryki Ursus zabytkiem

środa, 30 października 2019 15:46

Podjąłem decyzję o wpisaniu do rejestru zabytków budynku frontowego hali warsztatów mechanicznych d. Zakładu Mechanicznego „Ursus” (obiekt nr 10), położonego w Warszawie w dzielnicy Ursus przy ul. Dyrekcyjnej (d. adres ul. Traktorzystów), z uwagi na zachowane wartości artystyczne, historyczne i naukowe obiektu.

Budynek został wzniesiony w pierwszej fazie budowy Zakładu Mechanicznego „Ursus”. Obiekt stanowił jeden z najważniejszych elementów całego zespołu zabudowy fabrycznej. Hala wraz z budynkiem frontowym wzniesiona została przy wewnętrznej drodze zakładowej, a wejście do obiektu poprzedzała portiernia przy ul. Traktorzystów. Była to największa hala produkcyjna zakładów, a jej część frontowa z charakterystyczny wejściem, stanowiła w wizytówkę fabryki samochodów. Dokonana w latach 30. XX w. rozbudowa zmieniła gabaryty budynku, zachowano jednak jego modernistyczną stylistykę, a forma całości wpisywała się w charakter zabudowy fabryki „Ursus”. O trwałości pierwotnych rozwiązań stylistycznych świadczy fakt, że podczas rozbudowy wystrój elewacji powtórzony został bez zmian na I piętrze. Budynek posiada zatem istotne walory artystyczne, nie tylko jako jeden z ważniejszych komponentów architektonicznych całej fabryki, ale też jako wartościowy przykład modernistycznego budownictwa industrialnego lat 20. i 30. XX w. O indywidualnym wyrazie artystycznym budynku świadczy zaakcentowanie środkowej partii poprzez wprowadzenie schodkowego portalu i schodkowej attyki z oknem termalnym, zróżnicowanie szerokości i podziałów otworów okiennych, staranne opracowanie nisz okiennych, rozczłonkowanie płaszczyzny elewacji poprzez zastosowanie ceglanego detalu architektonicznego.

Budynek przedstawia również wysoką wartość historyczną, jako jedyna pozostałość najstarszego zakładu produkcyjnego d. Fabryki Samochodów „Ursus”, będącego w dwudziestoleciu międzywojennym jedną z ważniejszych fabryk zbrojeniowych w Polsce, a po 1945 r. najważniejszym producentem ciągników rolniczych. Obiekt wiąże się z działalnością Biura Architektonicznego warszawskich architektów Franciszka Lilpopa i Karola Jankowskiego oraz z postacią zasłużonego dla rozwoju fabryki i lokalnej społeczności Tadeusza Hennela. Zakłady samochodowe dały początek utworzonym po 1946 r. Zakładom Przemysłu Ciągnikowego „Ursus”, które miały istotne znaczenie dla rozwoju polskiej myśli technicznej. Co więcej, pracownicy zakładów, dzięki podejmowanych przez siebie akcjom protestacyjnym, odegrali istotną rolę w walce z systemem komunistycznym. Nie bez znaczenia jest fakt, że działalność fabryki samochodów „Ursus” miała istotny wpływ na rozwój dzielnicy, co znalazło odzwierciedlenie w jej nazwie.

Wartość naukowa budynku zawiera się w jego formie materialnej – użytych materiałach i technologii wykonania, która pozwoliła na połączenie nieistniejącej obecnie hali produkcyjnej z budynkiem administracyjnym. Istotnym nośnikiem wartości zabytkowych jest również opracowanie elewacji z użyciem charakterystycznej dla zabudowy przemysłowej cegły licowej, a także forma nadbudowy, która koresponduje z pierwotną formą architektoniczną budynku. Jest on pozostałością historycznej zabudowy Fabryki Samochodów „Ursus” i świadczy o etapach rozwoju fabryki i jej produkcji, ponadto stanowi źródło wiedzy na temat przemysłu samochodowego w Polsce.

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków

Willa na terenie d. gorzelni Henryków zabytkiem

piątek, 25 października 2019 11:56

Podjąłem decyzję o wpisaniu do rejestru zabytków budynku mieszkalnego, znajdującego się na terenie d. gorzelni drożdżowej „Henryków”, położonego w Warszawie przy ul. Klasyków 10, z uwagi na zachowane wartości historyczne, artystyczne i naukowe obiektu.

Gorzelnia drożdżowa „Henryków” należąca do przemysłowca Henryka Bienenthala została wzniesiona na terenie d. folwarku Dąbrówka w l. 1902-04, w związku z rozbudową infrastruktury komunikacyjnej (kolej wąskotorowa Warszawa-Jabłonna). Pierwotna zabudowa fabryki obejmowała usytuowane w południowej części posesji zabudowania fabryczne: spichrz (ob. nie istnieje), drożdżownię, magazyn gotowego spirytusu, w środkowej części działki budynek mieszkalny (tzw. willa) oraz usytuowany od strony północnej, przy drodze dojazdowej budynek portierni. Wzdłuż północnej, wschodniej oraz południowej granicy działki znajdowały się niewielkie domy przeznaczone dla pracowników fabryki (ob. nie istnieją). Wszystkie zabudowania wzniesiono z nieotynkowanej, ciemnoczerwonej cegły, z analogicznym detalem architektonicznym. Willa, czasem identyfikowana jako budynek mieszkalny kadry kierowniczej, najprawdopodobniej łączyła funkcje mieszkalne z administracyjnymi. W 1911 r. fabrykę przejęła firma braci Szpilfogel i M. Szerszewskiego. Zakład kontynuował działalność w dwudziestoleciu międzywojennym oraz w czasie II wojny światowej. Wówczas też budynek zaczął pełnić funkcję administracyjną, co wiązało się z pewnymi zmianami układu funkcjonalno-przestrzennego. W 1949 r. zakład produkcyjny drożdżowni przeniesiono do Józefowa p. Ożarowem Mazowieckim. Od lat 50. XX w. na terenie zakładów funkcjonowała Warszawska Fabryka Syntetyków Zapachowych (później: Fabryka Substancji Zapachowych „Pollena-Aroma”). Budynek mieszkalny został wówczas dostosowany do funkcji pomocniczych i socjalnych, obecnie jest nieużytkowany.

Obiekt jest cennym przykładem wolnostojącej willi w otoczeniu zieleni pochodzącej z początku XX w. Na wartości artystyczne budynku składa się rozczłonkowana bryła urozmaicona gankami wejściowymi i drewnianą werandą, ceglana artykulacja elewacji zewnętrznych, zastosowanie elementów dekoracyjnych takich jak: żeliwny balkon, oprawa snycerska werandy wraz z witrażowymi oknami o wielobarwnym oszkleniu. Architektura budynku wyróżnia się ponadto nawiązanymi do ceglanego budownictwa przemysłowego, wynikającego z lokalizacji i powiązań funkcjonalno przestrzennych z zabudową całego zespołu fabrycznego dawnej drożdżowni. Przemysłowa stylistyka obiektu widoczna jest w zastosowaniu cegły licowej do opracowania ścian zewnętrznych, wprowadzeniu uproszczonego detalu architektonicznego w postaci gzymsów, fryzu, lizen, parapetów czy łuków nadokiennych. Budynek posiada tym samym istotny walor typologiczny jako przykład budynku mieszkalnego, wkomponowanego w stylistykę zespołu budowlanego fabryki.

Pomimo złego stanu zachowania i widocznych przekształceń nośnikiem wartości artystycznych jest również wnętrze budynku, z częściowo czytelnym układem funkcjonalno-przestrzennym, o czym świadczą m.in. zachowane, oryginalne klatki schodowe, dekoracyjna żeliwna balustrada schodów, pozostałości oryginalnej malatury na klatkach schodowych oraz w pomieszczeniach mieszkalnych. Czytelna jest również pierwotna forma ramowo-płycinowej stolarki drzwiowej, z zachowanymi profilowanymi ościeżnicami. Wyjątkowy charakter budynku uzyskano dzięki wprowadzeniu zadaszonego tarasu o dekoracyjnym przeszkleniu i drewnianych aplikacjach, czerpiących z architektury drewnianej popularnej w XIX w. w miejscowościach letniskowych okalających Warszawę. Wartość historyczna budynku wiąże się z działalnością d. gorzelni drożdżowej „Henryków”, która przyczyniła się do rozwoju gospodarczego i ekonomicznego dzielnicy, a w dwudziestoleciu międzywojennym stała się jednym z największych producentów drożdży i spirytusu na krajowym rynku. Budynek zachował swoją historyczną formę bez większych zmian i stanowi wyjątkowe w skali miasta świadectwo stylistycznych powiązań architektury mieszkaniowej i przemysłowej, gustu epoki, preferencji artystycznych, ale także prestiżu jakim cieszyła się podwarszawska gorzelnia drożdżowa „Henryków”. Nie bez znaczenia jest również fakt, że budynek jest jednym z nielicznych zachowanych niemal całkowicie w historycznej formie pofabrycznych budynków mieszkalno-administracyjnych na terenie Warszawy, a związany z nim zakład produkcyjny miał duży wpływ na rozwój miasta i przekształcenia urbanistyczne w obrębie dzielnicy Białołęka. Wartość naukowa budynku wynika jego z warstwy materialnej, m.in. technologii wykonania, użytych materiałów budowlanych i ich opracowania, w tym dekoracji malarskiej wnętrz, jak również rozwiązań technicznych i funkcjonalnych, cechujących architekturę początku XX w. Ponadto, budynek stanowi cenne źródło wiedzy na temat architektury mieszkalnej w zespołach przemysłowych, trwałości form historycznych, w tym popularnego od 3. ćwierci XIX w. żeliwnego detalu architektonicznego oraz form stylistycznych dekoracji wnętrz mieszkalnych. Historia budynku jest również ważnym przyczynkiem do badań nad rozwojem dzielnicy oraz działalności na jej terenie przemysłowca Henryka Bienenthala.

Decyzja nie jest ostateczna. Stronom przysługuje odwołanie do Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków

Budynki koszarowe zabytkiem

piątek, 18 października 2019 14:54

Podjąłem decyzję o wpisie do rejestru zabytków zachodniej części zespołu budowalnego dawnych Koszar Mokotowskich, obejmującego nieruchomości położone przy ul. Rakowieckiej 2D oraz ul. Wiśniowej 56, 56 A-D w Warszawie, z uwagi na zachowane wartości artystyczne, historyczne i naukowe obiektu.

Zespół Koszar Mokotowskich został wzniesiony w l. 1900-04 na terenie tzw. Mokotowskiego Pola Wojennego, służącego do ćwiczeń pułków kawaleryjskich stacjonujących na terenie Koszar Łazienkowskich. Zabudowania wzniesiono na potrzeby Lejb-Gwardyjskiego Keksholmskiego Pułku Piechoty im. Cesarza Austriackiego, od którego wziął nazwę Plac Unii Lubelskiej (d. jako rondo Mokotowskie lub Kekshomolskie), jednak w budynkach stacjonowały także Wołyński, Sankt-Petersburski i Litewski Lejb-Gwardyjski Pułk Piechoty. W dwudziestoleciu międzywojennym na terenie Koszar Mokotowskich stacjonowały oddziały Wojska Polskiego: I Pułk Lotniczy, Dywizjon Artylerii Zenitowej w 1933 r. przekształcony w 1. Pułk Artylerii Przeciwlotniczej im. Marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego. W części północnej mieściła się siedziba Departamentu Lotnictwa Ministerstwa Spraw Wojskowych. W czasie II wojny światowej na terenie Koszar Mokotowskich stacjonował niemiecki Dywizjon Artylerii (Flakkaserne) oraz wojska SS (Schutzstaffel). W czasie Powstania Warszawskiego na terenie koszar stacjonowały dodatkowe oddziały bojowe, w tym batalion grenadierów pancernych SS. W 1945 r. zespół koszar został zajęty przez Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego. W połowie lat pięćdziesiątych część zabudowań rozebrano w związku z budową gmachu rządowego przy ul. Puławskiej 2A/Batorego 5, zajmowanego obecnie przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji (d. siedziba Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego). Zabudowa ta podzieliła teren koszar na dwa zespoły – wschodni z częściowo zachowanym sposobem użytkowania oraz zachodni, pełniący obecnie funkcje edukacyjne i administracyjne. Od lat sześćdziesiątych po stronie zachodniej zaczęło zmieniać sposób użytkowania niektórych budynków, częściowo wyburzać starą i wprowadzać nową zabudowę. Budynek przy ul. Rakowieckiej 2D został podzielony i oddany różnym użytkownikom (w tym Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych), natomiast zabudowa na działce 14/1 została zagospodarowana na potrzeby edukacyjne. W latach 1948-56 w budynku przy ul. Wiśniowej 56 mieścił się Korpus Kadetów im. gen. Karola Świerczewskiego, następnie Szkoła Ogólnokształcąca nr 49 i Zasadnicza Szkoła Zawodowa nr 5, od 1963 r. Liceum Techniczne.

Budynki znajdujące się na terenie zachodniej części dawnych koszar mokotowskich są przykładem spójnej architektonicznie grupy obiektów wojskowych, pozostających względem siebie w utrwalonych historycznie relacjach funkcjonalnych i przestrzennych. Wysokie walory typologiczne i dokumentacyjne przedmiotowych budynków widoczne są w takich cechach i elementach jak zastosowanie cegły licowej do opracowania ścian zewnętrznych oraz uproszczonego, neoklasycystycznego stylu stanowiącego emanację władzy cesarskiej, w tym dekoracji architektonicznej w postaci cokołów, gzymsów, lizen, opraw okiennych i drzwiowych. Zastosowanie charakterystycznych dla rosyjskiego budownictwa wojskowego form i rozwiązań nie pozbawiło ww. zabudowy indywidualnego wyrazu architektonicznego o wartości artystycznej. Na szczególną uwagę zasługuje bogata dekoracja budynków koszarowych przy ul. Rakowieckiej 2D i przy ul. Wiśniowej 56, z rozbudowanym gzymsem i boniowaniem pseudoryzalitów oraz oprawą otworów okiennych. Reprezentacyjny charakter budynków zapewniać miały jego gabaryty oraz akcenty architektoniczne w środkowej oraz skrajnych osiach budynku. Elementy te wydobyto poprzez zagospodarowanie przestrzeni z niezabudowanym przedpolem (placem ćwiczeń) umożliwiającym ukazanie skali zabudowy. Dekorację architektoniczną w postaci niskiego cokołu, gzymsu schodkowego i ząbkowania uzyskały także budynki gospodarcze. Dzięki temu, pomimo zróżnicowanego rzutu i rozplanowania budynku, zachowały one spójny charakter z całym założeniem.

Zachowany zespół budowlany ma również wysoką wartość historyczną. Zabudowa działek nr ew. 14/1, 15 i 16 stanowi materialne świadectwo obecności na tym obszarze jednostek wojskowych (rosyjskich, niemieckich, polskich) oraz ciągłości sposobu użytkowania, które utrzymało się do końca lat pięćdziesiątych XX w. W pierwszych latach funkcjonowania Koszary Lejb-Gwardyjskiego Keksholmskiego Pułku stanowiły ważne zaplecze koszarowo-logistyczne systemu umocnień Twierdzy Warszawa, pełniły również funkcje reprezentacyjne. Były one jednym z największych i najnowocześniejszych zespołów budowlanych zaplecza twierdzy (posiadały własną kanalizację i zasilanie elektryczne), z tego też względu pełniły strategiczną funkcję dla wojsk rosyjskich (1915 r.) i niemieckich (po 1915 r.) oraz Wojska Polskiego w dwudziestoleciu międzywojennym. W czasie II wojny światowej koszary zostały zajęte przez wojska niemieckie, co miało istotny wpływ na działania wojenne na terenie Mokotowa oraz losy Powstania Warszawskiego. Militarna funkcja całej zabudowy została podtrzymana także po 1945 r., natomiast wraz z budową gmachu przy ul. Rakowieckiej 2A / Batorego 5 i podziałem koszar, część zachodnia utraciła funkcje wojskowe. Równie istotna jest wartość naukowa, której nośnikiem są budynki przy ul. Rakowieckiej 2D i ul. Wiśniowej 56, 56A-D. Wspomniana zabudowa stanowi istotne źródło wiedzy na temat historii architektury militarnej okresu carskiego na ziemiach polskich. Pomimo dokonanych przekształceń ich pierwotna forma jest nadal czytelna, stanowi więc ważne ogniwo badań porównawczych oraz analiz typologicznych w obrębie historii architektury militarnej i jej zróżnicowania funkcjonalnego. O wartości naukowej świadczą ponadto warstwa materialna budynków, m.in. technologia wykonania, użyte materiały budowlane, zastosowany detal architektoniczny, jak również rozwiązania techniczne i funkcjonalne zabudowy i jej rozplanowania.

Decyzja nie jest ostateczna. Stronom przysługuje odwołanie do Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków