Neon „Cepelii” został wpisany do rejestru zabytków

piątek, 28 maja 2021 16:13

Podjąłem decyzję o wpisie do rejestru zabytków ruchomych województwa mazowieckiego reklamowego neonu semaforowy z logotypem „Cepelii” z 1974 r. (proj. Alfred Olszer, Pracownie Sztuk Plastycznych w Warszawie) umieszczonego na fasadzie budynku przy ul. Chmielnej 8 w Warszawie, z uwagi na zachowane wartości zabytkowe obiektu.

Neon semaforowy zlokalizowany przy ul. Chmielnej 8 wykonany jest z rurek neonowych (o przekroju 20 mm) zamontowanych na ażurowej konstrukcji z kształtowników stalowych. Stanowił on jeden z komponentów zespołu neonów składających się na pierwotną kompozycję reklamy świetlnej zaprojektowanej dla siedziby Związku Spółdzielni Przemysłu Ludowego i Artystycznego „Cepelia” (ob. Centralny Związek Spółdzielczości Rękodzieła Ludowego i Artystycznego „Cepelia” w Likwidacji) przy ówczesnej ul. Rutkowskiego (ob. ul. Chmielna). Szkic koncepcyjny reklamy neonowej wykonany został w Pracowniach Sztuk Plastycznych w Warszawie przez Alfreda Olszera (plastyka i neonistę) i zatwierdzony przez Naczelnego Plastyka Warszawy w 1974 r. Projekt zlecony przez inwestora zakładał wykonanie reklamy świetlnej na fasadzie budynku (napis „Cepelia” i poziome linie ciągnące się po jego bokach) oraz na zachodniej elewacji (napis „Cepelia”, umieszczony na dachu budynku oraz narożny semafor, składający się z szeregu poziomych linii oraz sylwety ludowego kogutka, stanowiącego znak graficzny „Cepelii”). Napisy i elementy reklamy neonowej pierwotnie umieszczone na elewacji oraz nad gzymsem koronującym zostały zdemontowane na przestrzeni ostatnich lat. Zachował się jedynie neon semaforowy przy południowo-zachodnim narożniku budynku.

Zachowany neon jako dzieło rzemiosła artystycznego i zabytek techniki posiada wartości artystyczne, historyczne i naukowe, uzasadniającego jego wpis do rejestru zabytków ruchomych. Wartości neonu należy odczytywać zgodnie z doktrynami urbanistycznymi minionej epoki - jako ikonograficzny znak rozpoznawczy identyfikujący zakład czy przedsiębiorstwo państwowe oraz plastyczny element kształtujący wnętrze ulicy, dynamizujący jej przestrzeń oraz pełniący funkcję doświetlenia. Neon, według prawideł teorii reklamy socjalistycznej, nawiązywał bezpośrednio do logo spółdzielni, jednocześnie mając za zadanie - jako ogólnodostępny nośnik i masowy środek przekazu - kształtowanie gustu estetycznego społeczeństwa poprzez swoją formę graficzną. Walory artystyczne objętego postępowaniem semafora neonowego, promującego „Cepelię”, przejawiają się w wyważonej kompozycji i kolorystyce dzieła. Neon z logo „Cepelii” zakomponowany jest w nowatorski i kreatywny sposób, nawiązując do ludowych wyrobów (ręcznie tkanych makat). Pomimo niewielkich uszkodzeń oraz faktu, iż stanowi on jedynie fragment pierwotnej zdekompletowanej reklamy, obiekt posiada wartości, które wynikają z zachowania oryginalnej skali, formy i kolorystyki. Walory plastyczne realizacji oraz dobra jakość warsztatowa stawiają ją w szeregu dzieł sztuki neonowej wartościowych pod względem artystycznym. Neon posiada również wartości historyczne, jako jeden z nielicznych zachowanych obiektów oryginalnej reklamy neonowej na terenie Warszawy. Zachowany neon semaforowy jako element reklamy świetlnej stanowi świadectwo plastyki i sztuki użytkowej okresu powojennego. Projekt ten jest przykładem działalności twórców neonów należących do zespołu Pracowni Sztyk Plastycznych w Warszawie (Alfred Olszer). Jego wartość historyczną podkreśla fakt, iż jest on materialnym świadectwem procesu neonizacji miasta, jaki miał miejsce w latach 60. I 70. XX w. Neon semaforowy dokumentuje także rozwój ówczesnej myśli technicznej oraz typowe rozwiązania konstrukcyjne stosowane w procesie projektowania, produkcji i montażu neonów, co stanowi o jego wartościach naukowych.

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków

Nowy wpis do rejestru zabytków: Wojskowa Administracja Koszar Twierdzy Modlin

poniedziałek, 17 maja 2021 15:00

Postanowiłem wpisać do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego budowle fortyfikacyjne i obiekty infrastruktury technicznej Twierdzy Modlin położone w rejonie ul. Księstwa Warszawskiego w Nowym Dworze Mazowieckim obejmujące: budynek dawnej działobitni napoleońskiej, późniejszej Wojskowej Administracji Koszar, wraz z murami oporowymi, południową galerię komunikacyjno-bojową, murowaną skarpę wału czoła półbastionu i północnego ramienia kleszcza oraz stok i koronę wału z przedpiersiem i drogą wałową. Postępowanie w sprawie przeprowadzone zostało w związku z wnioskiem organizacji społecznej Ogród Warszawa Stowarzyszenie na rzecz Krajobrazu Kulturowego.

Fortyfikacje obwodu wewnętrznego Twierdzy Modlin to najstarsza część twierdzy wzniesiona przez wojska napoleońskie w latach 1806-1807. Podczas rosyjskiej rozbudowy po 1831 r. skarpę napoleońską zachowano w niezmienionej formie i przedłużono w kierunku północnym murem Carnota z działobitnią w barku półbastionu. W tym czasie przebudowano działobitnię, jednak dokładny zakres zmian nie jest znany. Dalsza rozbudowa i modernizacja wiązała się z wykonaniem infrastruktury technicznej związanej z wprowadzeniem nowoczesnego systemem nawadniania Twierdzy Modlin, który w pełnym zakresie funkcjonował co najmniej od 1898 r. W dwudziestoleciu międzywojennym, po przejęciu Twierdzy przez Wojska Polskie, dokonano kolejnej modernizacji, polegającej przede wszystkim na wymianie części urządzeń na bardziej wydajne, wzniesiono także niewielki, wolnostojący budynek nowej pompowni, usytuowanej pomiędzy ujęciem wody a niskim wałem półbastionu. W związku z modernizacją sąsiadującego z zabudową budynku elektrowni „Narew” wewnątrz galerii skarpowej półbastionu wprowadzono system zbiorników na paliwo (wykonanych ze starych pontonów saperskich oraz zbiornika cysterny kolejowej), połączonych z budynkiem elektrowni za pomocą podziemnych rurociągów. W 1939 r. w wyniku działań wojennych uszkodzona została kaszyca ujęcia wody (wadliwie odtworzona przez Niemców), która po 1945 r. została zastąpiona studniami głębinowymi. Pozostałe elementy bez większych uszkodzeń funkcjonowały do lat siedemdziesiątych XX w.

Zabudowa będąca przedmiotem niniejszego wpisu obejmuje kilka budynków: d. działobitnię napoleońską, galerie strzelnicze wraz z umocnieniami ziemnymi usytuowane wzdłuż dawnego wąwozu fortecznego oraz rzeki Narwi, a także budynki techniczne (hydrofornię, dobudówkę przy południowym skrzydle wschodniej galerii strzelniczej). Spośród zabudowy wyróżnia się szczególnie d. działobitnia napoleońska, o dekoracyjnie opracowanej elewacji północnej (pilastry, łuki arkadowe, gzymsy i fryz na ścianie attykowej) oraz kamiennym detalu elewacji południowej (wsporniki). Pozostałe budynki, pomimo rezygnacji z rozbudowanego detalu architektonicznego, charakteryzuje staranne opracowanie ceglanych elewacji i profilowanych krawędzi płyt stropowych. Również wewnątrz widoczna jest dbałość o walor estetyczny dzięki zastosowaniu żeliwnych balustrad (d. działobitnia), posadzek ceramicznych, profilowanej stolarki drzwiowej. Dzięki temu każda ww. z budowli uzyskała indywidualny wyraz artystyczny. Umocnienia te wraz z zabudową, pomimo późniejszych przekształceń w dalszym ciągu są doskonale czytelne i stanowią integralny element panoramy widokowej wschodniego rejonu umocnień u zbiegu Wisły i Narwi.

Szczególnie wysoka wartość historyczną posiadają budowle fortyfikacyjne i obiekty infrastruktury technicznej Twierdzy Modlin wału wschodniego półbastionu i wschodniego kleszcza, południowo-wschodniego niskiego półbastionu na przedłużeniu południowego ramienia wschodniego kleszcza oraz odcinka umocnień łączącego obwód wewnętrzny z zespołem Bramy Ostrołęckiej w obwodzie zewnętrznym. Początki fortyfikacji w tym rejonie sięgają pierwszego dziesięciolecia XIX w., a zatem najstarszego etapu budowy Twierdzy Modlin. Stopniowa modernizacja, zastępowanie umocnień drewnianych konstrukcją murowano-ziemną oraz późniejsza rozbudowa w związku z doposażeniem Twierdzy w nowoczesny system nawadniania, jest świadectwem rangi Modlina – największego i najnowocześniejszego zespołu budowli do 1915 r. w systemie militarnym Cesarstwa Rosyjskiego na ziemiach Królestwa Polskiego.

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków

Kolejny relikt drewnianej zabudowy Warszawy w rejestrze zabytków

piątek, 14 maja 2021 12:00

Postanowiłem wpisać do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego budynek mieszkalny – dawny Dom Paprockich, wzniesiony ok. 1912 r. zlokalizowany w Warszawie, przy ul. Biruty 18 w dzielnicy Targówek, z uwagi na zachowane wartości artystyczne, historyczne i naukowe. Postępowanie przeprowadzone zostało w związku z wnioskiem organizacji społecznej Kolekcjonerzy Czasu.

Budynek przy ul. Biruty 18 (d. hip. Kolonia Żukówka) znajduje się na terenie posesji przy skrzyżowaniu ul. Biruty i Św. Wincentego. Posesja została wydzielona w 1911 r. i należała do Aleksandra Sylwestra Żuka. W 1912 r. nieruchomość została zakupiona przez zamieszkujące we wsi Targówek małżeństwo Antoninę i Baltazara Paprockich i pozostawała w rękach spadkobierców do 1945 r. Budynek podobnie jak większość zabudowy w tym rejonie wzniesiony został ok. 1912 r. jako dwukondygnacyjny drewniany dom z zapleczem gospodarczym, lokale mieszkalne przeznaczone były na wynajem. W dwudziestoleciu międzywojennym w budynku mieszkali m.in. grafik Jerzy Miller, baletmistrz Opery Warszawskiej Jan Jakubowski, działacz rewolucyjny z czasów carskich Klemens Markowski, weteran wojny rosyjsko-japońskiej Jaworski, pilot uczestniczący w obronie kraju w 1939 r. Stanisław Wapowski, żołnierz biorący udział w walkach o Monte Cassino Czesław Osiński, czy varsavianista Rafał Stolarski (J. Kasprzycki, Korzenie miasta). Ponadto w pierwszych dniach Powstania Warszawskiego w domu przy ul. Biruty 18 znajdował się powstańczy szpital polowy, w czasie działań wojennych schronienie w nim znaleźli uczestnicy powstania i mieszkańcy dzielnicy.

Drewniana zabudowa w tym rejonie miasta bez większych uszkodzeń przetrwała II wojnę światową, stopniowa rozbiórka najstarszych budynków następowała w związku z urbanizacją dzielnicy – budową osiedli mieszkaniowych w latach 60. XX w. i w bloków w latach 90 XX w. i na początku XXI w. oraz przebudową węzła komunikacyjnego przy rondzie Żaba, która nastąpiła w latach 1999-2000. W wyniku tych działań pierwotnie odsunięta od ul. Św. Wincentego posesja przy ul. Biruty 18 obecnie znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie przebudowanej dwukierunkowej jezdni. Przy budynku znajduje się główna brama Cmentarza Żydowskiego (przed wojną znajdowała się od strony ul. Św. Jacka Odworąża, d. Białołęckiej).

Forma architektoniczna budynku wzniesionego ok. 1912 r., pomimo skromnego wystroju, nawiązuje do tzw. stylu nadświdrzańskiego poprzez zastosowanie zróżnicowanego szalunku (w układzie pionowym i poziomym) z zaakcentowanymi narożnikami, stosunkowo wysokiego dwuspadowego dachu, wprowadzenie niewielkich daszków i ornamentalnych aplikacji nad oknami, oraz ażurowych ganków przed wejściami do budynku. Tym samym nieruchomość posiada wartość artystyczną jako autentyczny i oryginalny przykład podmiejskiej zabudowy drewnianej. W dalszym ciągu pozostaje czytelny układ funkcjonalno-przestrzenny nieruchomości, z podziałem na większe lokale w północnej części (być może wykorzystywane pierwotnie przez rodzinę właściciela budynku) oraz mniejsze izby przeznaczone na wynajem w południowej części budynku. Ponadto w dobrym stanie zachował się pierwotny wystrój części wspólnych z drewnianym szalunkiem ścian i ramowo-płycinową stolarką drzwiową oraz drewnianymi klatkami schodowymi. Cennymi elementami pierwotnego wyposażenia budynku są również zachowane w dobrym stanie tabliczki z numerami lokali, klamki czy zawiasy. Ze względu na zachowaną formę i substancję zabytkową, pomimo zniszczeń spowodowanych przez czynniki atmosferyczne, uszkodzeń mechanicznych oraz współczesnych modernizacji budynek w dalszym ciągu pozostaje nośnikiem wartości artystycznych.

Niezwykle istotny jest walor historyczny budynku, który jest jednym z ostatnich świadectw dawnej drewnianej zabudowy Targówka, dokumentującym ponadto historyczny przebiegu oraz dawną linię zabudowy ul. Biruty. Jest to obecnie jeden z nielicznych zachowanych na terenie dzielnicy budynków drewnianych z początku XX w., pełniących niezmiennie od chwili budowy funkcje mieszkalne. Nieruchomość zamieszkiwały postacie, które trwale wpisały się w historię miasta, m.in. grafik Jerzy Miller, baletmistrz Opery Warszawskiej Jan Jakubowski czy pilot uczestniczący w obronie kraju w 1939 r. Stanisław Wapowski. Z budynkiem związane są również epizody II wojny światowej. Dom w czasie Powstania Warszawskiego pełnił funkcję szpitala polowego, dawał również schronienie w czasie niemieckich obław.

Wartość naukowa ww. budynku wynika z jego z warstwy materialnej – m.in. technologii wykonania, użytych materiałów budowlanych i ich opracowania, jak również rozwiązań technicznych i funkcjonalnych cechujących architekturę drewnianą z początku XX w., stanowiących materiał do badań nad drewnianym budownictwem mieszkaniowym i czynszowym przedmieść dawnej Warszawy.

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków