Kolejne dzieło Jerzego Nowosielskiego w rejestrze zabytków

środa, 28 kwietnia 2021 15:32

Podjąłem decyzję o wpisie do rejestru zabytków ruchomych województwa mazowieckiego pomnika nagrobnego ks. Jerzego Klingera autorstwa Jerzego Nowosielskiego, znajdującego się na cmentarzu prawosławnym przy Parafii pw. św. Jana Klimaka w Warszawie, z uwagi na zachowane wartości artystyczne i historyczne obiektu. Postępowanie wpisu do rejestru przeprowadzone zostało na wniosek Parafii pw. św. Jana Klimaka w Warszawie.

Decyzję o budowie cmentarza prawosławnego podjęto w 1834 r., natomiast jego otwarcie nastąpiło w sierpniu 1841 r. Styl nagrobków wolskiej nekropolii jest różnorodny począwszy od dziewiętnastowiecznych kamiennych nagrobków, poprzez powojenne wykonane z lastryko, kończąc na współczesnych nawiązujących stylistyką do sztuki bizantyjskiej. Nagrobek ks. Jerzego Klingiera powstał w 1978 r. dla zmarłego dwa lata wcześniej duchownego, posługującego w parafii pw. Jana Klimaka na Woli w latach 1955 – 1960, wybitnego teologa i ekumenisty, prorektora Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie.

Do czasu ustawienia właściwego nagrobka w jego miejscu umieszczony został drewniany krzyż, który po wykonaniu pomnika został przeniesiony na sąsiadujący z nim grób matki ks. Klingera, Raisy Bakalińskiej. Autorem nagrobka jest Jerzy Nowosielski, którego łączyły z ks. Klingerem więzy przyjaźni. Pomnik składa się on z dwóch części: wydzielonego betonową ramą pola grobowego wypełnionego ziemią i roślinnością oraz konchy w formie polichromowanego żelbetonowego kiotu (rodzaju płytkiej szafki do przechowywania ikon), u podstawy której znajduję się lastrykowa płyta. Przed kiotem w poprzek betonowej ramy umieszczona została metalowa listwa służąca jako podstawa dla zniczy. Wewnątrz konchy znajdują się polichromie z wizerunkami świętych wykonane w technice akrylowej. W centrum niszy widoczny jest wizerunek Matki Bożej Ornantki, nad nią Mandylion, po prawej stronie od góry św. Jerzy, św. Sergiusz z Radoneża, św. Grzegorz z Palamas, po lewej stronie od góry: św. Paraskewia Piątnica, św. Mikołaj, św. Serafin z Sarowa. Postaci świętych ukazane są frontalnie, w półfigurze, w barwach bieli, brązów i czerni. Tło niszy utrzymane jest w kolorystyce ciemnego błękitu. W dolnej części niszy znajduję się mosiężna tabliczka z napisem: „o. Jerzy Klinger, teolog prawosławny,* 15 IV 1918, + 3 II 1976”. Boki oraz tył konchy obite są blachą pomalowaną grubą warstwą farby imitującą miedź. Całość kompozycji wieńczy stalowy krzyż. Dookoła pomnika została ułożona nawierzchnia z kostki betonowej.

Przedmiotowy pomnik upamiętnia wybitnego duchownego, teologa i ekumenistę, ks. Jerzego Klingiera. Nagrobek jest przykładem unikatowego w skali kraju dzieła jednego z najwybitniejszych twórców polskich XX wieku, filozofa, malarza i pisarza ikon Jerzego Nowosielskiego. Przyjaźń łącząca artystę z ks. Klingerem pozwoliła na stworzenie wyjątkowego pomnika nagrobnego, o niezwykle bogatym programie ikonograficznym oraz formie czerpiącej z tradycji prawosławnej, co stanowi również odwołanie do głębokiej wiary i wiedzy zmarłego. Wzniesiony w 1978 r. nagrobek łączy elementy prawosławnej sztuki sakralnej, m.in. formę kiotu, dekorację w postaci polichromii, motywy zaczerpnięte z ikon z współczesną architekturą nagrobną, wykorzystującą m.in. lastriko, beton i żelbeton.

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków

Młodzieńcze dzieło Wojciecha Fangora trafiło do rejestru zabytków

czwartek, 01 kwietnia 2021 11:04

Podjąłem decyzję o wpisie do rejestru zabytków ruchomych województwa mazowieckiego plafonu „Plejady” namalowanego w 1943 r. przez Wojciecha Fangora na suficie salonu w willi Janówek, znajdującej się na terenie Ogrodu Botanicznego w Powsinie. Postępowanie przeprowadzone zostało na wniosek właściciela obiektu Polskiej Akademii Nauk Ogród Botaniczny - Centrum Zachowania Różnorodności Biologicznej w Powsinie.

Od roku 1920 roku Willa Janówek, położona w ówczesnej miejscowości Klarysew, była w posiadaniu rodziny Fangorów. W 1943 roku na suficie salonu rezydencji został wykonany przez Wojciecha Fangora plafon o tematyce mitologicznej. Autor plafonu - Wojciech Fangor (1922-2015) był wybitnym polskim artystą XX-wiecznym. Na jego dorobek twórczy składają się między innymi: prace w konwencji realizmu socjalistycznego, realizacje z zakresu sztuki monumentalnej, plakaty, prekursorskie instalacje przestrzenne oraz dzieła związane z op-artem. Fangor pobierał w czasie okupacji niemieckiej nauki m.in. u Tadeusza Pruszkowskiego Tadeusza Kozłowskiego oraz Felicjana Szczęsnego Kowarskiego, który latach 1943-44 przebywał w domu Fangorów. Kowarski miał duży wpływ na wybory artystyczne Fangora. Przedmiotowy plafon powstał pod jego kierunkiem, jako jedna z prac dyplomowych Wojciecha Fangora (w 1946 roku artysta otrzymał zaocznie dyplom ASP w Warszawie).

Sam Fangor tak wspominał pracę przy swoim dziele: „Było to moje pierwsze zadanie tego typu. (…) za temat obierałem „Plejady”, grupę siedmiu mitologicznych kobiet oraz gwiazdozbiór o tej nazwie. (…) Przy pracy nad plafonem dużo nauczyłem się od Kowarskiego zagadnień technicznych. Rodzaj tynku, gruntowanie serwatką, przygotowanie spoiwa tempery jajowej, projektowanie w skali, robienie papierowych kartonów w skali 1:1, poczem dziurkowanie i przeprószanie węglem konturów itp. Co do stylu, formy, koloru i tematu pozostawił mi zupełną swobodę. (...) Dziś zastanawiam się co mnie skłoniło do sielankowo-rokokowej stylizacji. Może to była ucieczka od najstraszniejszego wówczas terroru. (…) Kowarskiemu oprócz wiadomości technicznych zawdzięczam umiejętności budowania monumentalnej formy i mrocznej powagi w stosunku do sztuki” (M. Walczykowska, Fangor – uczeń Kowarskiego [w:] „Zalesie Dolne”, nr. 3/2010, str. 21; M. Walczykowska, Wspomnienia o Wojciechu Fangorze, [w:] „Przegląd Piaseczyński”, nr 60 (3), 2015, s. 8; cyt. z korespondencji z autorką artykułów). Artysta wspominał także o tej pracy oraz wpływie profesora na jego twórczość m.in. w rękopisie spisanym w 2013 r.: „w czasie okupacji od 1943 roku zamieszkałem na stałe w Janówku wraz z profesorem przedwojennej Akademii Sztuk Pięknych Felicjanem Kowarskim. Rozmowy i dyskusje o sztuce były skoncentrowanym studium akademickim. W 1943 namalowałem plafon w salonie który jest tam do dzisiaj” (rękopis życiorys, W. Fangor, 2013, wystawiony na aukcji z dn. 17.09.2019 przez Dom Aukcyjny POLSWISSART – patrz katalog).

Plafon namalowany w willi Janówek był pierwszą wielkoformatową pracą artysty. Jest dziełem wyjątkowym w twórczości Fangora, zarówno pod względem tematyki, jak i stylistyki. Samą technikę, którą poznał przy tej realizacji - tempera jajeczna (na podkładzie z wapna gaszonego) - w przyszłości wykorzystywał przy innych pracach (m.in. socrealistycznym, także monumentalnym fresku z 1954 r. pt: „Kucie kos” w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy). Wybór zagadnienia związanego z mitologią i gwiazdozbiorem wynikał prawdopodobnie między innymi z pasji astronomicznych artysty, które miały wpływ na jego późniejszą sztukę (w szczególności na eksperymenty optyczne). Wzajemne położenie figur w widoczny sposób nawiązuje do astronomicznego układu gwiazd gromady Plejad z konstelacji Byka. Przedstawienie cechuje harmonijny układ elementów i spójność uzyskana dzięki zastosowaniu schematu powtarzających się owali, w które wpisane są postaci mitologiczne tworzące korowody oraz falistej linii akcentującej rozmieszczenie siedmiu nimf. Aranżacja płaszczyzny plafonu tworzy interesującą, przemyślaną, wielopostaciową i monumentalną kompozycję.

Malowidło stanowiące wyposażenie willi rodzinnej Wojciecha Fangora (potocznie zwanej „Fangorówką”) jest dziełem o istotnych wartościach artystycznych, pomimo, iż jest ono wczesną pracą artysty i nie ma cech nowatorskich, jak powstałe w dalszej jego karierze prekursorskie dzieła. Plafon jest wynikiem studiów malarskich Fangora i działalności pedagogicznej Felicjana Szczęsnego Kowarskigo. Malowanie plafonu było ważnym doświadczeniem formalnym w rozwoju plastycznym młodego artysty. Lekkość i poprawność kompozycji, uwarunkowanej rozmiarami przestrzeni i usytuowania plafonu, sprawność warsztatowa i anatomiczna, stawiają wyobrażenie Plejad w szeregu wyjątkowych dzieł dyplomowych studentów ASP. Największą wartością malowidła jest jednakże fakt, iż stanowi ono pamiątkę historyczną związaną z życiorysem Wojciecha Fangora oraz miejscem ekspozycji, będącym rodzinnym domem twórcy (dzieło zostało odsłonięte podczas rodzinnej uroczystości z okazji 21 urodzin Wojciecha Fangora w listopadzie 1943 r.). Jest reliktem i śladem obecności artysty w tym miejscu. Ponadto dokumentuje fazy rozwoju warsztatowego i zainteresowania tego wybitnego twórcy, będącego jednym z najbardziej uznanych i rozpoznawalnych plastyków polskich za granicą.

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków

Nowy wpis do rejestru: kordegarda i brama pałacu w Guzowie

czwartek, 01 kwietnia 2021 11:02

Wpisałem do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego kordegardę wraz z główną bramą wjazdową do zespołu pałacowo-parkowego zlokalizowane przy ul. Łubieńskich 5 w Guzowie z uwagi na zachowane wartości historyczne i artystyczne obiektów. Kordegarda wraz z bramą figuruje indywidualnie w wojewódzkiej ewidencji zabytków nieruchomych, a jednocześnie obiekty zlokalizowane są na terenie zespołu pałacowo-parkowego w Guzowie wpisanego do rejestru zabytków pod nr A-455/62 na podstawie decyzji z dn. 23 marca 1962 r. Obecne postępowanie przeprowadzone zostało na wniosek właścicieli nieruchomości.

Budynek kordegardy i brama pochodzą z okresu przebudowy zespołu przez Feliksa Sobańskiego przeprowadzonej ok. 1860-1880 r. Pałac zaprojektowany według projektu Władysława Hirschla zyskał wówczas tzw. kostium francuski wzorowany na zamkach późnorenesansowych. Za projekt kordegardy prawdopodobnie odpowiedzialny był również Hirschel, o czym świadczą wyraźne analogie formalne. Budowa obiektu zbiegła się z prowadzeniem prac przy parku pałacowym zaprojektowanym przez Waleriana Kronenberga. Kordegarda, zlokalizowana we wschodniej części guzowskiego założenia, pełniła rolę obiektu wartowniczego dla straży pałacowej. Brama wiedzie bezpośrednio do krajobrazowej części parku, otwierając się na aleję przecinającą staw z wyspą. Usytuowana jest w oddaleniu od rezydencji i z dala od jej osi. Na zmianę układu komunikacyjnego całego zespołu wpłynęła rozbudowa zaplecza gospodarczego majątku i założenie cukrowni w l. 20 XIX w. przez Feliksa Łubieńskiego tuż przed wjazdem na teren rezydencji. Podczas późniejszej przebudowy zespołu ze względu na bezpośrednie sąsiedztwo obiektów gospodarczych cukrowni Kronenberg usytuował główny wjazd po wschodniej stronie parku. Dawny trakt na osi pałacu z dekoracyjnym gazonem i fontanną utracił wówczas funkcję paradnej drogi wjazdowej.

Cały zespół guzowskiej rezydencji utrzymany był w formach nawiązujących renesansu francuskiego z elementami wczesnobarokowymi i odwoływał się przede wszystkim do stylu rezydencji królewskich z XVI i pocz. XVII w. (np. Zamek w Blois). Rytmy zdwojonych kolumn i pilastrów, ujmujących duże otwory okienne, strome mansardowe dachy zdobione wysokimi kominami, strzelistymi lukarnami, wieżyczkami oraz dekoracyjnymi zwieńczeniami składają się na charakterystyczną sylwetę pałacu w Guzowie. Budynek kordegardy nawiązuje do motywów architektonicznych rezydencji Sobańskich, co uwidacznia się w formie wieży malowniczo wzbogacającej niewielką bryłę obiektu oraz w sposobie ukształtowania urozmaiconego lukarnami dachu, jak i w zasobie rozwiązań materiałowych. Powyższe komponenty świadczą o znaczących walorach artystycznych budynku. Brama z kordegardą została zaprojektowana w układzie typowym dla zespołów pałacowych i prezentuje charakterystyczny repertuar elementów (pylony pierwotnie zwieńczone latarniami, odniesienia do właścicieli posiadłości widoczne w motywach heraldycznych). Obiekty zachowały nieprzekształconą formę przestrzenną, wykończenie elewacji i elementy artykulacji a także detal rzeźbiarski. Jednocześnie bogatą historię dóbr guzowskich, unaocznia zachowana heraldyka wjazdu. Brama wjazdowa wraz z towarzyszącym jej budynkiem wartowniczym stanowią ważny element założenia przestrzennego okazałej guzowskiej rezydencji i nieodłączną część zespołu, a zachowany zespół bramny jest ważnym komponentem unaoczniającym rozmach przestrzenny założenia i zarazem domykającym jego układ. Kordegarda i brama wpisują się w historię powstania rezydencji, unaoczniając stylistykę zespołu i dokumentując jego pierwotną koncepcję architektoniczno-przestrzenną. Tym samym stanowią obiekty o istotnych wartościach historycznych, osadzone w dziejach rezydencji w Guzowie oraz ilustrujące trendy architektoniczne doby historyzmu.