Nowy wpis do rejestru zabytków: historyczny układ urbanistyczny ulicy Kawęczyńskiej w Warszawie

piątek, 11 czerwca 2021 12:24

Postanowiłem wpisać do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego historyczny układ urbanistyczny ulicy Kawęczyńskiej w Warszawie, z uwagi na zachowane wartości zabytkowe obszaru. Postępowanie w sprawie przeprowadzone zostało w związku z wnioskiem organizacji społecznej - Praskiego Stowarzyszenia Mieszkańców „Michałów”.

Wartości zachowanego do dziś historyczny układ urbanistyczny ul. Kawęczyńskiej wyrażają się przede wszystkim poprzez zachowany przebieg ulicy, jej szerokości, charakterystycznych form zagospodarowania posesji oraz typowej dla okolicy skali zabudowy. Założenie urbanistyczne ul. Kawęczyńskiej jest ponadto przykładem historycznej tkanki miejskiej o zróżnicowanych i czytelnych nawarstwieniach. Obejmują one grupę budynków wzniesionych na przełomie XIX i XX w., głównie murowanych, o kilku kondygnacjach, tynkowanej elewacji, balustradach żeliwnych i kutych. Wyjątkowo cenna jest zachowana drewniana oficyna Edmunda Burkego. Budynki wznoszone w późniejszych latach to kamienice 4- i 5-kondygnacyjne, o zachowanym wystroju elewacji łączącym cechy wczesnego modernizmu ze skromną dekoracją architektoniczną, w niektórych przypadkach usuniętą po 1945 r. Istotnym elementem kształtującym przestrzeń urbanistyczną są budynki poprzemysłowe, o ceglanej elewacji, a także budynki i infrastruktura techniczna związana z obsługą zajezdni tramwajowej. Charakterystycznym elementem historycznego założenia ulicy jest bryła kościoła oraz dominująca nad zabudową dzwonnica Bazyliki Najświętszego Serca Jezusowego. Zachowane elementy wystroju elewacji, stolarki okiennej, detalu architektonicznego poszczególnych budynków są przykładem kultury materialnej Pragi i mają zasadniczy wpływ na odbiór wizualnego wyrazu założenia urbanistycznego ul. Kawęczyńskiej.
 

Niepodważalna jest wartość historyczna założenia urbanistycznego ul. Kawęczyńskiej, które w znaczmy stopniu zachowało czytelny układ nadany mu pod koniec XIX w. Charakter zabudowy i kolejne jej etapy wynikają z sąsiedztwa zakładów przemysłowych, m.in. Fabryki Drutu, Sztyftów i Gwoździ przy ul. Objazdowej 1, a także zajezdni tramwajowej na Pradze. Z ul. Kawęczyńską łączą się szczególnie postaci Marii i Michała Radziwiłłów, dzięki którym wzniesiona została Bazylika Najświętszego Serca Jezusowego wraz z zabudową dla osób w stanie duchownym oraz budynki przeznaczone dla organizacji zajmujących się pomocą społeczną. Działalność filantropijną Radziwiłłów upamiętnia nazwa „Michałów”, która zwyczajowo określa ten teren Pragi. Ulica od początku łączyła funkcje mieszkalne i przemysłowe, co znajduje kontynuację we współczesnym sposobie zagospodarowania i charakterze jej zabudowy. 

Wartość naukowa ww. założenia urbanistycznego wynika z jego warstwy materialnej – zróżnicowanych w obrębie tworzących układ urbanistyczny ulicy budynków w zakresie materiałów i technologii wykonania, układów funkcjonalno-przestrzennych i rozwiązań typologicznych, odmiennych dla kamienic czynszowych z końca XIX w. i początku XX w. oraz zabudowy przemysłowej. Założenie urbanistyczne ul. Kawęczyńskiej stanowi istotne źródło do badań nad dziejami tej części Pragi oraz zmianami w topografii Szmulowizny oraz jej podziałów hipotecznych, kolejnych faz zabudowy i przekształceń. Na terenie założenia możliwe jest odczytanie pierwotnej koncepcji zagospodarowania, a także roli jaką historycznie spełniała ul. Kawęczyńska, co znajduje odzwierciedlenie w nazwie ulicy oraz jej zachowanej zabudowie.

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków

Cenny zabytek techniki z terenu Płocka trafił do rejestru zabytków

środa, 09 czerwca 2021 11:16

Podjąłem decyzję o wpisaniu do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego budynku dawnej elektrowni miejskiej wraz z kominem, wzniesionej w latach 1927-29, położonej przy ul. Kolejowej 8 w Płocku, z uwagi na zachowane wartości zabytkowe obiektu. 

Budowę elektrowni z funduszy miejskich rozpoczęto w 1927 roku na terenie Radziwia, jednej z dzielnic Płocka włączonej w granice miasta w 1923 roku. Oddanie obiektu do eksploatacji nastąpiło 1 września 1929 roku. Elektrownia została wyposażona w dwa kotły opłomkowe H. Cegielskiego i dwa generatory firmy BBC o mocy 960 kW każdy. W roku 1928 roku uruchomiono pierwszą część elektrowni, a 3 lipca 1929 roku oddano do użytku cały obiekt i przystąpiono do przełączania i zasilania z niej 3400 odbiorców na terenie miasta. Prace te zakończono 19 września 1929 roku. W pierwszych latach eksploatacji obciążenie szczytowe wynosiło 500 kW, osiągając w 1934 roku – 700 kW i w roku 1937 – 900 kW. W 1937 roku przeprowadzono modernizację kotłów i elektrownia osiągnęła moc około 2000 kW. W roku 1939 miała nastąpić dalsza modernizacja wyposażenia elektrowni, jednak prace te przerwały działania wojenne. Od uruchomienia w 1954 roku nowocześniejszej stacji elektroenergetycznej na Podolszycach, elektrownia w Radziwiu straciła dominujące znaczenie. Funkcjonowała produkując energię elektryczną na potrzeby miasta Płocka do 1960 roku. Od lat 60. XX wieku obiekt zmieniał wielokrotnie funkcję i użytkowników. W roku 1986 częściowo przebudowano część wschodnią obiektu, przekształcając ją w zespół biurowy z salą konferencyjną. Obecnie obiekt jest od wielu lat nieużytkowany.

Budynek dawnej elektrowni miejskiej w Radziwiu jest ważnym świadectwem postępu technicznego dokonującego się na początku XX wieku. Elektrownia miejska została uruchomiona w 1929 roku zapewniając energię elektryczną, która była niezbędna dla funkcjonowania miasta przez wiele lat. O znaczeniu budynku świadczy także wprowadzenie wówczas nowoczesnych w skali kraju urządzeń technicznych. Bryła budynku i elewacje od czasu jego powstania pozostają niezmienne. Elektrownia miejska posiada zachowane, niezniszczone detale architektoniczne, które pobudzają zbiorową pamięć o dawnym, przemijającym pięknie architektury miasta. Obiekt jest jednym z niewielu ocalałych w mieście zabytków techniki o zachowanych pierwotnych gabarytach i nadal czytelnej formie architektonicznej. Pomimo złego stanu technicznego budynku w dalszym ciągu czytelne pozostają jego podstawowe walory architektoniczno-przestrzenne, w tym charakterystyczna i indywidualna w swym wyrazie estetycznym bryła wraz z artykulacją elewacji i dominantą wysokościową w postaci ceglanego komina. Zabudowa ta stanowi istotny element historycznej identyfikacji miasta Płocka z okresu jego dynamicznego rozwoju i elektryfikacji.

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków

Kolejny warszawski park został wpisany do rejestru zabytków

środa, 02 czerwca 2021 15:54

Postanowiłem wpisać do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego Park im. Marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego w Warszawie (d. Centralny Parku Kultury) zrealizowany ok. l. 1951-1960 oraz do rejestru zabytków ruchomych obiekty rzeźbiarskie i małej architektury pochodzące z lat 50. i 60. XX w., będące elementami kompozycji przestrzennej tegoż parku, z uwagi na zachowane wartości artystyczne, historyczne i naukowe obiektów. 

Obecny kompleks parkowy im. marsz. E. Rydza-Śmigłego powstał w l. 1951-1960 jako Centralny Park Kultury. Jednym z motywów powstania nowego parku publicznego, wpisanego w tarasowy układ skarpy
 i nadrzeczny obszar Powiśla, była chęć uporządkowania rozległego terenu z rozproszonymi założeniami ogrodowymi oraz scalenie ich z przestrzenią uwolnioną spod gruzów zniszczonej podczas wojny zabudowy. 

W układ parku włączono pozostałości historycznych ogrodów zlokalizowanych na środkowym odcinku skarpy – Frascati Branickich i wschodnią cześć ogrodów sejmowych, których geneza sięga II poł. XVIII w.
 W analizowaną przestrzeń wpisuje się teren malowniczo usytuowanej dawnej Rezydencji na Górze księcia Kazimierza Poniatowskiego, czyli późniejszy ogród rozrywek „Frascati”, a od ok. poł. XIX w. posiadłość Branickich. XVIII wieku sięgają także początki rozwoju prywatnej rezydencji na terenie obecnych ogrodów sejmowych, na kanwie której w XIX w. powstał Maryjsko-Aleksandryjski Instytut Wychowania Panien, adaptowany później jako kompleks parlamentu. W nowopowstającym założeniu uwzględniono nieliczne, wyselekcjonowane obiekty historyczne – Biały Pałacyk Branickich i Willę Pniewskiego przy Al. Na Skarpie (Muzeum Ziemi). Pozostawiono także ostańce zabudowy mieszkalnej zakwalifikowane remontu.

Za projekt założenia Centralnego Parku Kultury odpowiadał zespół Biura Urbanistycznego Warszawy pod kierunkiem inżynier ogrodnictwa Aliny Scholtzówny, a pierwotny plan obejmował znacznie większy obszar, niż ostatecznie zrealizowany. Od północy główna oś parku wkomponowana w przebieg ulicy Książęcej obejmować miała sekwencję elementów wpisanych w stok skarpy - monumentalny amfiteatr przy Pl. Trzech Krzyży oraz równie imponujący kolisty plac festynów u jej podnóża. Centralna oś parkowa w formie promenady zbiegającej ku rzece z tarasów widokowych przy Alei Na Skarpie stanowi jedyną ostatecznie zrealizowaną (Aleja ks. J. Stanka). Zrealizowano również biegnącą w poprzek założenia aleję kiermaszową wzdłuż ul. Rozbrat (ob. Al. A. Bobkowskiego), będącą komunikacyjnym trzonem kompozycji. Integralną część kompleksu stanowić miał także teren Ujazdowa z Parkiem Agrykola i osią widokową Kanału Piaseczyńskiego, gdzie zaprojektowano bazę obiektów sportowych. Ostatecznie powstało skromniejsze założenie, zredukowane do obszaru między ulicami Książęcą i Ludną a ul. Górnośląską. Do jego realizacji przystąpiono w roku 1951 a zakończenie prac przy głównej części parku i jego otwarcie dla publiczności nastąpiło w 1955 r. W międzyczasie, w 1953 r. zadania generalnego projektanta przejął arch. Zygmunt Stępiński, współpracujący z architektem-ogrodnikiem Longinem Majdeckim. 

Wykorzystanie elementów rozplanowania ogrodu Frascati z zachowanym układem tarasów za wyburzoną rezydencją Branickich otworzyło pole do stworzenia nowej koncepcji przestrzennej z otwartą osią widokową ku Wiśle. Reprezentacyjny charakter górnej strefy uwidacznia się w eklektycznej kompozycji architektonicznej, na którą składa się dwupoziomowy układ tarasów widokowych, podkreślonych detalem architektonicznym i zamkniętych ozdobną ścianą oporowa oraz plac z fontanną i biegi szerokich, monumentalnych schodów, skąd otwiera się ciągła promenada ku Wiśle. Położone w jej obrębie dolne rejony podskarpia uzyskały regularny, zgeometryzowany układ w granicach romboidalnego parku zamkniętego ukośnym przebiegiem ulic Czerniakowskiej i Wilanowskiej. Uporządkowaną sieć alejek obsadzonych lipą kaukaską i modrzewiem europejskim, urozmaicono układem fontann i kwietników. Perspektywę centralnej promenady zdominował ustawiony na jej zamknięciu monumentalny pomnik „Chwała Saperom” z l. 70., stanowiący jedną z bardziej znaczących ingerencji w strukturę parku. Uwagę zwraca także szeroki ciąg spacerowy Al. Bobkowskiego, ocienionej wysokimi drzewami, z rozbudowaną strukturą wodną od strony południowej. Przy alei zachowało się do dziś d. kino plenerowe „Jutrzenka” współcześnie przekształcone w kryty tor wrotkarski, a także pozostałości parkietu tanecznego. 

Bardziej swobodna kompozycję prezentują niezwiązane z wiodącą ku Wiśle osią tereny nadskarpowe o rozrzeźbionym układzie terenu, gdzie pośród urozmaiconego drzewostanu rozmieszczono nieliczne elementy dekoracyjne, kształtując dodatkowe kameralne strefy wypoczynku (m.in. zegar słoneczny, figura dziewczynki z gołębiem).

Spośród różnorodnych elementów kompleksu parkowego nie zachowała się kompozycja kręgu tanecznego z zespołem kawiarnianym przy ul. Okrag projektu Z. Stępińskiego, przekształceniom uległy także ogrody dziecięce z pawilonami przy ul. Szarej i Wilanowskiej. 

Obecny teren Parku Marszałka Rydza-Śmigłego stanowi jedyny zrealizowany fragment planowanego wielkoprzestrzennego, monumentalnego kompleksu zieleni, będąc cennym dokumentem ówczesnych zamierzeń urbanistycznych projektowanych w oparciu o socjalistyczne założenia ideowe i przestrzenne. Podobnie jak w przypadku innych wielkich inwestycji tworzących socrealistyczne oblicze Warszawy, założenie cechowały struktury pełne rozmachu, anektujące duże obszary i powstałe kosztem eliminacji wcześniejszej tkanki urbanistycznej, zdegradowanej w wyniku działań wojennych. 

Obszar obecnego parku, mimo nowego rozplanowania, powstał częściowo na kanwie historycznych parków krajobrazowych i jako realizacja powojenna zachował ciągłość funkcji w obrębie górnych tarasów, respektując charakter panoramy Powiśla. Park wpisuje się tym samym w długą, kilkuwiekową tradycję osadzania założeń ogrodowych w pasie skarpy wiślanej. Jednocześnie dokumentuje powojenne wysiłki urbanistów próbujących na nowo wydobyć walory topograficzne brzegu Wisły i powiązać miasto z panoramą rzeki.

Charakter i układ głównej części kompozycji parkowej stanowi cenny dokument działalności Aliny Scholtz, absolwentki katedry Architektury Krajobrazu i Parkoznawstwa SGGW, autorki m.in. ogrodu w Żelazowej Woli (we współpracy z F. Polkowskim) oraz ogrodu przy Ambasadzie Chin (wraz z R. Guttem), jak również koncepcji zieleni Toru Wyścigów Konnych na Służewcu. Realizacja ta daje zatem wgląd w twórczość jednej z wybitnych polskich projektantek zieleni o znaczącym dorobku, będąc zarazem jedyną zachowaną własną realizacją Scholtzówny na terenie Warszawy. Założenie w całej swej strukturze jest także przyczynkiem do badania działalności innych architektów i projektantów zieleni zaangażowanych w jego kształtowanie.

Nierozerwalną część kompozycji parku stanowią również wpisane do rejestru zabytków ruchomych elementy małej architektury. Posiadają one znaczącą wartość zabytkową, jako relikty zagospodarowania charakterystycznych dla okresu powojennego parków kultury i  wypoczynku. Klasycystyczna kompozycja muru oporowego oraz obiekty małej architektury i elementy dekoracyjne (rozety, muszle, tralki, kompozycje alegoryczne, rzeźbione wazy w formie kraterów, kamienne ławy itp.) są także świadectwem sięgania po klasyczne wzorce zarówno w architekturze jaki w założeniach przestrzennych epoki socrealizmu oraz dowodem na to, iż w architekturze i urbanistyce tego okresu twórcy szczególne znaczenie nadawali projektowaniu detalu architektonicznego. 

Decyzja wpisu do rejestru zabytków elementów małej architektury jest ostateczna, natomiast od decyzji wpisu do rejestru parku służy stronom prawo wniesienia odwołania w ustawowo określonym terminie. 

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków