Cmentarz ewangelicko-augsburski w Górze Kalwarii trafił do rejestru zabytków

wtorek, 14 grudnia 2021 14:23

Postanowiłem wpisać do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego cmentarz ewangelicko‑augsburski „osadników niemieckich” położony przy ul. Rybie w Górze Kalwarii, z uwagi na zachowane wartości historyczne nekropolii. 

Cmentarz ewangelicki w Górze Kalwarii powstał w XIX w. Położony jest w zachodniej części miasta przy ul. Rybie, poza obszarem zwartej zabudowy, w bliskim sąsiedztwie cmentarza parafialnego wyznania rzymsko-katolickiego i cmentarza żydowskiego. Historyczną lokalizację cmentarza potwierdzają zapisy archiwalne oraz źródła kartograficzne. 

Całość założenia jest nadal czytelna, natomiast - ze względu na zarośnięcie roślinnością i dewastacje nagrobków - zatarty jest częściowo układ kwater i pierwotny przebieg ciągów pieszych (widoczne są wtórne ścieżki). Na terenie cmentarza geometryczny układ dostrzegalny jest jedynie we fragmentach: w centralnej oraz północno-zachodniej części cmentarza zachował się częściowo regularny układ kwater i relikty nagrobków. Pozostałe naziemne fragmenty mają nieregularny układ.

Zachowane są w dużej mierze nagrobki i fragmenty tablic oraz krzyży. Dominują pozostałości pomników oraz płyt nagrobnych z inskrypcjami (m.in. z płaskorzeźbionymi polami inskrypcyjnymi w kształcie tarcz zwieńczonych krzyżami). Zachowane są w całości lub w części pola grobowe wyznaczone słupami, czy też kamiennymi lub betonowymi opaskami. Na obszarze cmentarza występują także nieliczne ślady mogił ziemnych. Na południowy wschód od bramy zlokalizowany jest pojedynczy obelisk. Na całym terenie cmentarza znajdują się pozostawione in situ lub bez śladów pochówku (przeniesione lub przewrócone) pomniki, żeliwne i betonowe krzyże. Z użytych materiałów najczęściej spotykany jest piaskowiec, ale są obecne inne materiały (beton, marmur). Inskrypcje występują najczęściej w języku polskim, pojedyncze w języku niemieckim i rosyjskim. Najstarsze istniejące nagrobki, zidentyfikowane in situ pochodzą z lat 90. XIX w. (Elżbieta z Hofmanów 1go ślubu Gierber 2go Hebich, zm. 1889 r., oraz na tej samej tablicy - Elżbieta z Gierberów Jaster, zm. 1891, Emilija Hoffman, zm. 1892 r.).

Cmentarz ewangelicki w Górze Kalwarii jest istotnym składnikiem lokalnego dziedzictwa kulturowego, a tym samym posiada znaczną wartość historyczną. Funkcjonująca od XIX w. nekropolia jest ważnym, trwałym śladem wielowiekowej obecności niegdyś bardzo licznej społeczności wyznania ewangelickiego w Górze Kalwarii i okolicznych terenach, będąc zarazem istotnym świadectwem kulturowej i religijnej różnorodności tych terenów. Teren, mimo iż zdegradowany i częściowo pozbawiony czytelnego układu  przestrzennego jest miejscem pochówków o dużym znaczeniu historycznym, trwale związanym z dawną ludnością osadników niemieckich. Posesja cmentarna posiada również wysoką wartość dokumentacyjną, a dalsze studia historyczne i prace badawczo-inwentaryzacyjne mogą przyczynić się do rozwoju wiedzy o ewangelickiej nekropolii oraz przedstawicielach osadników niemieckich i ich potomków. Zachowane relikty nagrobków stanowią natomiast cenne dokumenty rozwoju sztuki sepulkralnej na terenie Mazowsza oraz ich zróżnicowania w obrębie poszczególnych wyznań religijnych.

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków

Nowy wpis do rejestru zabytków: wieża ciśnień w Nasielsku

poniedziałek, 13 grudnia 2021 16:48

Podjąłem decyzję o wpisie do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego kolejowej wieży ciśnień w Nasielsku z uwagi na zachowane wartości artystyczne i naukowe obiektu. 

Wieża ciśnień w Nasielsku została wzniesiona ok. 1924 r. w trakcie trwającej przebudowy linii wąskotorowej Nasielsk – Sierpc na linię normalnotorową. Do dziś na terenie województwa mazowieckiego przetrwały nieliczne przykłady analogicznych obiektów m.in. w Modlinie, Otwocku, Pilawie, Rudzie Talubskiej, Sierpcu, Sochaczewie, Tłuszczu, Wyszkowie i Żyrardowie. Za autorów projektu, utrzymanego w nurcie architektury narodowej, nawiązującego do form polskiego baroku, uznaje się wybitnych architektów związanych z kręgiem warszawskim – Bronisława Brochwicza-Rogóyskiego i Romualda Millera. Obaj pracowali i kierowali Sekcją Architektoniczną Wydziału Drogowego Dyrekcji Warszawskiej KP.

Koleje Państwowe na początku lat 20. XX w., po uzyskaniu niepodległości przez II Rzeczpospolitą Polską, zostały postawione przed koniecznością kompleksowej odbudowy oraz modernizacji infrastruktury kolejowej. Podczas działań wojennych zniszczeniu uległo 4000 budynków i obiektów kolejowych (w tym 81% istniejących wież ciśnień), które wymagały natychmiastowej odbudowy bądź modernizacji. W pierwszych latach po 1918 r. odbudowano i zbudowano około 600 dworców, 530 magazynów oraz 520 wież ciśnień.

Walory artystyczne wieży ciśnień w Nasielsku dostrzegalne są w nawiązanych do architektury historycznej oraz konsekwentnym zastosowaniu klasycznych detali architektonicznych, takich jak profilowane gzymsy, wykusz wsparty na konsoli, dach w postaci ośmiobocznego hełmu, zastosowanie otworów okiennych o zróżnicowanych wykrojach. Budynek stanowi tym samym realizację utrzymaną w stylu narodowym, charakterystyczną dla architektury okresu międzywojnia,  czerpiącą wzory z detali stylów historycznych. Ponadto stylizowana wieża jest dominantą zabudowy stacyjnej oraz na stałe wpisała się w lokalny krajobraz architektoniczny. Wybudowana w latach 20. XX w. przez Koleje Państwowe wieża ciśnień w Nasielsku stanowi najbardziej wartościowy pod względem architektonicznym i historyczny element założenia budowlanego stacji kolejowej.

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków

Kamienica Massalskich na warszawskiej Pradze w rejestrze zabytków

poniedziałek, 13 grudnia 2021 10:56

Podjąłem decyzję o wpisie do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego kamienicy położonej w Warszawie przy ul. Jagiellońskiej 9 (budynku frontowego wraz z oficynami i terenem posesji) z uwagi na zachowane wartości artystyczne, historyczne i naukowe obiektu. Postępowanie przeprowadzone zostało w związku z wnioskiem organizacji społecznej Kolekcjonerzy Czasu. 

Budynek przy ul. Jagiellońskiej 9 powstał przy dawnej ul. Moskiewskiej, wytyczonej wraz z ul. Petersburską w ramach przeprowadzonej w 1864 r. regulacji Pragi, jako element gwiaździstego układu ulic wychodzących z ówczesnego Pl. Aleksandrowskiego. Nieruchomość, podobnie jak pobliska kamienica na rogu ul. Okrzei, stanowiła efekt działalności inwestorskiej rodziny książąt Massalskich, którzy ulokowali kapitał w praskich nieruchomościach u zbiegu dawnych ul. Brukowej i Moskiewskiej. Przed 1897 r. w obrębie posesji wzniesiono zespół oficyn, uzupełnionych następnie w pierwszej dekadzie XX w. skrzydłem frontowym z bocznymi segmentami. Książę Witold Massalski, prawdopodobnie główny inwestor, zdobył pozycję zawodową i majątek pracując jako inżynier przy budowie kolei w Rosji, zaś po powrocie do kraju w Dyrekcji Kolei Państwowych w Warszawie. Jego własność stanowił powstały na działce narożnej tzw. Dom pod Sowami, zaś przedmiotowa parcela w 1908 r. przeszła w ręce ks. Bronisława Massalskiego, któremu przypisuje się także autorstwo projektu kamienicy. Budynek przetrwał wojnę bez większych zniszczeń.

Kamienica przy ul. Jagiellońskiej 9 stanowi świadectwo kształtowania się okazałej zabudowy czynszowej najstarszej części Pragi, będącej owocem wzmożonego ruchu budowlanego na przeł. XIX i XX w.  Zespół zabudowy frontowej i oficynowej poprzez zróżnicowany charakter, gabaryt i standard budynków ilustruje dwuetapowy proces zabudowy posesji. Wystrój obiektu prezentuje zróżnicowany formalnie zespół elementów. Fasada o monumentalnych proporcjach posiada urozmaiconą, wyrazistą artykulację. Liczne pozostałości detalu rzeźbiarskiego obejmują gzymsy zdobione rzędami kroksztynów, zespoły płycin wypełnionych fryzami z muszelek, ząbkowaniem z motywami rozetek oraz liniowaniem. Wpływ secesji wiedeńskiej można zaobserwować w geometrycznych zdobieniach pod głowicami pilastrów z motywem koła i kaskadowego układu listew. 

Typowa dla pierwszej dekady XX w. stylistyka przejawia się także w prostych, zgeometryzowanych deseniach balustrad balkonów oraz schodów klatki frontowej, jak również w geometrycznych wzorach posadzek ceramicznych, w zdobieniach stalowych schodów o ażurowych prześwitach, czy w eklektycznych motywach sztukaterii głównej klatki.
 Z kolei w oficyny wyposażono w typowe schody drewniane zaopatrzone w tralkowe balustrady. Wewnątrz przetrwały tylko nieliczne komponenty wyposażenia mieszkań udokumentowane w lokalach skrzydła frontowego (m.in. piece kaflowe z ornamentalnym zwieńczeniem). Szczególną wartość dokumentacyjną posiada zachowana w elewacji oficyny kapliczka wnękowa oraz pozostałość zdroju podwórkowego.

Ponadto, w kontekście wartości historycznych i naukowych budynku istotny jest fakt wykorzystania kamienicy przez władze komunistyczne tuż po zakończeniu wojny. Istniejące okratowane okno na parterze budynku, jak również odkryte w toku oględzin materialne ślady istnienia cel więziennych w komórkach lokatorskich jednej z oficyn (kraty zabezpieczające wejścia oraz liczne napisy wyryte na ścianach, z których część opatrzono datami) potwierdzają istnienie pod tym adresem XV Komisariatu Milicji Obywatelskiej. Badania pod kątem ewentualnego wykorzystania obiektu przez aparat bezpieczeństwa PRL w okresie stalinowskim mogą stanowić przyczynek do dalszych ustaleń naukowych.

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków