Nowy wpis do rejestru zabytków: stacja filtrów Twierdzy Modlin

poniedziałek, 12 lipca 2021 13:32

Postanowiłem wpisać do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego budowle stacji filtrów Twierdzy Modlin (zbiornik wody brudnej, filtry i zbiornik wody czystej) położone w rejonie ul. Księstwa Warszawskiego w Nowym Dworze Mazowieckim, jako unikatowy dokument wojskowej inżynierii wodnej. Postępowanie w sprawie przeprowadzone zostało w związku z wnioskiem organizacji społecznej – Ogród Warszawa Stowarzyszenie na rzecz Krajobrazu Kulturowego. 

Dokładny czas budowy stacji filtrów składającej się ze zbiornika wody brudnej, filtrów oraz zbiornika wody czystej połączonych ze sobą za pomocą instalacji wodnej nie jest znany. Wiadomo, że w połowie XIX w.  rozpoczęto rozbudowę istniejących urządzeń związku z rozbudową Twierdzy i koniecznością dostosowania do nowych potrzeb systemu nawadniania. Należy zatem przypuszczać, że stacja filtrów wybudowana została po 1854 r. Wszystkie budowle zespołu filtrów zostały wzniesione jako murowane, z nasypem ziemnym porośniętym trawą. Wyposażenie wewnątrz budowli zachowało się w różnym stopniu. W budynku filtrów znajdują się pozostałości oryginalnych urządzeń technicznych, na których umieszczono  tabliczki fabryczne warszawskiej fabryki obrabiarek Towarzystwo Akcyjne Zakładów Budowy Maszyn Gerlach i Pulst („Aкц. Oбщ. Maшиностр. Зав. ГЕРЛЯХЪ и ПУЛЬСТЬ ВАРШАВА, nr fabr. 477 i 479), która jako Towarzystwo Akcyjne funkcjonowała od 1898 r., co może wskazywać na datę modernizacji stacji filtrów.

Stacja filtrów składa się ze zbiornika wody brudnej, budynku filtrów z 6 komorami filtrów powolnych i 6 komorami filtrów szybkich oraz zbiornika wody czystej. Wszystkie budynki są murowane, z cegły klinkierowej oraz bloków granitowych, (część być może także o monolitycznej konstrukcji betonowej), zbiorniki i pomieszczenia znajdują się poniżej linii gruntu, strefa wejścia i przykryte nasypem ziemnym sklepienia budowli oraz wywietrzniki wyniesione są  powyżej gruntu. Wejścia i pojedyncze otwory okienne doświetlające części komunikacyjne zostały umieszczone w murowanych, tynkowanych i pomalowanych na jasny kolor ścianach parawanowych, zwieńczonych profilowanym, wydatnym gzymsem. Obecnie wszystkie budowle stacji filtrów są wyłączone z użytkowania, ze względu na charakter budynków (wysokość komór, korozję elementów metalowych).

Wpisane do rejestru zabytków obiekty posiadają wysoką wartość historyczną jako dobrze zachowany przykład stacji uzdatniania wody pochodzący z XIX w. Brak późniejszych przekształceń i modernizacji pozwolił na zachowanie relacji przestrzennych, gabarytów i oryginalnych rozwiązań technicznych zabudowy stacji filtrów czyniąc z niej unikat na skalę krajową. Zachowane przykłady stacji filtrów m.in. w Warszawie, we Wrocławiu czy w Opolu wzniesione zostały na potrzeby mieszkańców miast i ze względu na ich dalsze użytkowanie zostały w dużym stopniu zmodernizowane. Wyjątkowość stacji filtrów Twierdzy Modlin wynika również z przeznaczenia jej wyłącznie na potrzeby wojska stacjonującego w Twierdzy Modlin – największego i najnowocześniejszego zespołu budowli wojsk rosyjskich na terenie Królestwa Polskiego do 1915 r. 

Budowle stacji filtrów obejmujące zbiornik wody brudnej, filtry i zbiornik wody czystej są jednocześnie świadectwem postępu technicznego dokonującego się w drugiej połowie XIX w. Dzięki zastosowaniu wieloetapowego systemu uzdatniania wody pobieranej z ujęcia wody na brzegu Narwi, stacja stanowiła jeden z kluczowych elementów systemu nawadniania Twierdzy Modlin. Zachowana zabudowa to unikatowy w skali kraju dokument inżynierii wodnej, który pomimo znacznie mniejszej skali stanowi równie istotne osiągniecie techniczne jak zespół Stacji Filtrów w Warszawie. 

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków

Budynek koszarowy przy ul. 11 Listopada 13 w Warszawie został wpisany do rejestru zabytków

piątek, 25 czerwca 2021 12:01

Podjąłem decyzję o wpisie do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego dawnego budynku koszarowego położonego przy ul. 11 Listopada 13 w Warszawie, z uwagi na walory dokumentacyjne, architektoniczne i naukowe obiektu. Postępowanie administracyjne przeprowadzone zostało w związku z wnioskiem organizacji społecznej – Towarzystwa Przyjaciół Pragi. 

Zespół budynków wojskowych, obejmujących m.in. budynek przy ul. 11 Listopada 13, został wzniesiony na potrzeby wojsk carskich stacjonujących po prawej stronie Wisły w latach 60. XIX w. po stłumieniu Powstania Styczniowego. Zabudowa koszarowa usytuowana była wzdłuż ul. 11 Listopada oraz pośrodku posesji, w rejonie ob. ul. Namysłowskiej. Część magazynowa znajdowała się przy północno-zachodniej granicy koszar. Przy budynkach murowanych wydzielono ścieżki, drogi wewnętrzne oraz zagospodarowane zieleńce. Przedmiotowy budynek został wzniesiony po 1897 r. Zgodnie z informacjami zawartymi we wniosku organizacji społecznej mieściły się w nim kancelaria pułku oraz mieszkania oficerskie. Do 1915 r. na obszarze tym znajdowały się koszary 2 Orenburskiego Pułku Kozaków oraz magazyny wojskowe, tworzące kompleks jedno- i dwukondygnacyjnych budynków murowanych i drewnianych. Budynki murowane otrzymały jednorodną, charakterystyczną dla rosyjskiej zabudowy wojskowej formę z kamiennym cokołem, ceglanymi elewacjami o bogatym detalu architektonicznym oraz dwuspadowym dachu. 

Po opuszczeniu Warszawy przez Rosjan koszary zajęte zostały najpierw przez wojska niemieckie, a po 1918 r. polskie – do 1939 r. na Pradze stacjonował 6 Pułk Piechoty Legii Akademickiej. Zabudowa, z wyjątkiem części magazynów usytuowanych przy bocznicy kolejowej, bez większych zniszczeń przetrwała działania wojenne. Jej częściowa rozbiórka nastąpiła po 1945 r. w związku z budową osiedla mieszkaniowego Praga II w latach 1952-1956 oraz kolejnej zabudowy mieszkaniowej, początkowo w północnej, następnie także w południowej części dawnych koszar wojskowych, gdzie znajdowała się zabudowa koszarowa oraz budynki reprezentacyjne. Część budynków wykorzystywana była przez wojsko do lat 80. XX w., od lat 90. XX w. tereny ulegały dalszej parcelacji i sprzedaży.

Budynek przy ul. 11 Listopada 13 znajduje się w kwartale ul. 11 Listopada, Ratuszowej, Namysłowskiej i drogi wewnętrznej. Jest on usytuowany kalenicowo bezpośrednio przy ulicy. Założony na rzucie zbliżonym do prostokąta budynek jest częściowo podpiwniczony, o dwóch kondygnacjach nadziemnych, z kamiennym cokołem, ceglanej, oblicowanej klinkierem elewacji oraz dwuspadowym dachu, o niskim kącie nachylenia, krytym blachą z oknami w formie tzw. wolego oka. Kominy są oblicowane współczesną cegłą klinkierową. Od strony ul. 11 Listopada znajduje się zabytkowy budynek dawnych koszar, od strony wschodniej wjazd, od strony północnej dawny zieleniec wykorzystywany obecnie jak miejsce postojowe samochodów oraz garaże (w północno-zachodnim narożniku). Przy wjeździe na posesję zachowały się pozostałości oryginalnej nawierzchni z cegły ceramicznej, od strony wschodniej wykonano nawierzchnię bitumiczną.

Budynek przy ul. 11 Listopada 13 posiada istotną wartość historyczną jako element zabudowy koszarowej dawnego zespołu koszar 2 Orenburskiego Pułku Kozaków, jednocześnie dokumentuje cechy rosyjskiej architektury wojskowej z lat 90. XIX w. na terenie dawnej guberni warszawskiej. Pomimo zastosowania rozpowszechnionych wówczas rozwiązań budowlanych (murowana konstrukcja o kamiennym cokole i ceglanym detalu) budynek otrzymał indywidualną oprawę architektoniczną. W stosunku do sąsiedniej zabudowy koszarowej, wpisanej do rejestru zabytków pod nr A-1554 z dn. 14.09.1993 r., budynek przy ul. 11 Listopada 13 wyróżnia się dużą dbałością o kompozycję oraz bogactwem ornamentyki, zastosowanej zarówno w elewacji frontowej jaki i od strony dziedzińca. Walory artystyczne nadano obiektowi poprzez wprowadzenie pilastrów, osadzenie otworów okiennych w płycinie z dekoracją podokienną, zastosowanie rozbudowanych fryzów, a także zaakcentowanie bramy wejściowej pseudoryzalitem o schodkowym szczycie. O zewnętrznej formie architektonicznej budynku zdecydował również jego układ funkcjonalno-przestrzenny z 3 klatkami schodowymi, których obecność zaakcentowano pseudoryzalitami o rozbudowanej ornamentacji szczególnie w ich górnych partiach.

Na uwagę zasługuje również wnętrze budynku, w którym pomimo wprowadzonych zmian wynikających z dostosowania go do funkcji mieszkalnych, zachowano historyczne pionowe ciągi komunikacyjne, granitowe stopnie, posadzkę z terakoty oraz przykłady drewnianej stolarki drzwiowej i parapetów okiennych. Doskonale zachowały się elementy konstrukcyjne – takie jak murowane stropy krzyżowe z szerokimi gurtami, stropy typu kleina i posadzki ceglane, co podnosi walor autentyzmu oraz wartość artystyczną budynku.

Niezwykle istotny jest walor historyczny budynku, który jest jednym z nielicznych zachowanych na terenie Pragi w tak dobrym stanie do dnia dzisiejszego przykładów rosyjskiej architektury wojskowej. Budynek do 1915 r. użytkowany był przez 2 Orenburski Pułk Kozaków, który odpowiedzialny był m.in. za patrolowanie ulic i miejsc użyteczności publicznych, a także rozpędzanie manifestacji patriotycznych. Budynek do 1939 r. związany był z wojskowością i użytkowany był przez 6 Pułk Piechoty Legii Akademickiej, a następnie pełnił funkcje mieszkalne. Pomimo zmiany sposobu użytkowania dawny budynek koszarowy w dalszym ciągu pozostaje czytelnym świadectwem historii wojskowości, oraz wpływu jaki obecność armii carskiej wywarła na tkankę miejską.

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków

Dom modlitwy i dawny Dwór Cadyka w Górze Kalwarii w rejestrze zabytków

piątek, 18 czerwca 2021 11:13

Podjąłem decyzję o wpisie do rejestru zabytków nieruchomych domu modlitwy i d. Dworu Cadyka w Górze Kalwarii w uznaniu wysokich wartości historycznych, artystycznych i naukowych zespołu, będącego cenną pamiątką po kalwaryjskiej społeczności chasydów.

Po obydwu stronach ul. Pijarskiej w pierwszej połowie XIX w. wykształcił się rewir żydowski, gdzie na przestrzeni lat powstała mykwa, rzeźnia rytualna i pierwsza drewniana synagoga, zastąpiona ok. 1904 r. murowaną (ul. Pijarska 5), często mylnie utożsamianą z domem modlitwy. Przez cały ten okres miejscowość pozostawała w kręgu oddziaływania chasydyzmu ogniskującego się wokół ważnych centrów duchowych na Mazowszu. Ostatecznie jednak to Góra Kalwaria zyskała szczególny status, gdy w 1859 r. w osiedlił się tu Icchak Meir Morgenstern Alter, zapoczątkowując własną dynastię. Zamieszkał przy ul. Pijarskiej w budynku nazwanym później Dworem Alterów, w którym zwyczajem chasydzkim znalazła się także izba modlitewna. Dom wzniesiono pośrodku dużego podwórza, przypuszczalnie już wcześniej stanowiącego własność cadyka, który gromadził swych wyznawców w Górze Kalwarii na długo przed ostatecznym osiedleniem się w mieście. Dzieło protoplasty rodu kontynuował jego przyjaciel Henoch Henich Kohen Lewin a następnie wnuk Juda Arie Lejb Alter, posługę pełniący od 1870 r. do 1905 r., który utrwalił wiodąca rolę dynastii z Góry Kalwarii w chasydyzmie polskim. Ostatnim cadykiem mieszkającym w Górze Kalwarii był cieszący się ogromną popularnością Abraham Mordechaj Alter (zm. 1948 r.), który poza działalnością religijną był także założycielem konserwatywnej partii Agudas Jisroel. Po otwarciu kolejki wąskotorowej z Warszawy, w związku z rosnącym napływem wiernych na przeł. XIX i XX w. przeprowadzono rozbudowę dworu o nowy dom modlitwy, stanowiący zarówno prywatną bożnicę jaki i miejsce studiów religijnych. Obszerną modlitewnię skomunikowano z pomieszczeniami w sąsiednim dworze. 

W 1940 r. siedziba cadyka znalazła się w granicach miejscowego getta. W lutym 1941 r. wraz z jego likwidacją hitlerowcy wywieźli 3 tys. osób do getta warszawskiego, paląc także bogaty księgozbiór przechowywany w bożnicy i dworze. Po wojnie dom modlitwy pełnił głównie funkcje magazynowe i wraz z budynkiem mieszkalnym służył bieżącym potrzebom zarządzającej zespołem spółdzielni. W l. 90. XX w. dawna bożnica wróciła w użytkowanie spadkobierców rodu Alterów, a w 2014 r. przeszła na własność fundacji. 

Pochodzące z różnych okresów budynki o zbliżonym gabarycie cechują odmienne rozwiązania wykończeniowe. W jednolitej bryle budynku bożnicy wyróżnia się północny segment klatki schodowej oraz nadbudowana partia poddasza od strony południowej. Rozwiązane w cegle elementy artykulacji i detal urozmaicają podłużną fasadę i wpisują się w repertuar motywów typowy dla obiektów wykończonych cegłą licową (lizeny, fryzy ożywiające linie gzymsu, obramienia otworów z układami klińców w nadprożach). Owalne okna-nadświetla z podziałami ślusarki układającymi się w kształt gwiazdy Dawida tworzą wyszukane akcenty w strefie wejść, stanowiąc jedyne zachowane odwołania do symboliki religijnej. Całą dolną kondygnację zajmuje jednoprzestrzenne wnętrze dawnej sali modlitewnej, podzielonej na nawy dwoma rzędami żeliwnych kolumienek, z zachowaną we wschodniej ścianie płytką wnęką po aron ha-kodesz. Na poddaszu ocalały relikty wystroju i wyposażenia – piec do wypieku macy i pozostałości tynków z fragmentami malatury. Zachowała się także klatka schodowa o dwóch niezależnych biegach schodów, związanych prawdopodobnie z obsługą znacznego ruchu wiernych lub z potrzebą oddzielenia mężczyzn i kobiet.

Budynek Dworu Cadyka wpisuje się w typ XIX-wiecznego budownictwa małomiejskiego i reprezentuje typ niewielkiej, dwukondygnacyjnej kamienicy. Jego forma, podobnie jak w przypadku innych dworów, była odzwierciedleniem lokalnego kontekstu architektonicznego oraz statusu i potrzeb samego właściciela. Jest to obiekt murowany o tynkowanych, pozbawionych artykulacji elewacjach z osią środkową zaakcentowaną pseudoryzalitem. Prosty układ bryły kryje regularnie rozplanowane wnętrze z sienią i klatką schodową na osi, pierwotnie łączącą sale modlitewne na parterze z mieszkaniami rodziny cadyka na piętrze. W większości zachowała się drewniana stolarka okienna oraz dwa balkony na żeliwnych ryflowanych płytach o ozdobnych balustradach. 

Zachowane do dnia dzisiejszego budynki mają wysoką wartość historyczną jako dokument działalności rodu Alterów. Obydwa obiekty, nierozerwalnie powiązane zarówno funkcjonalnie jak i historycznie, stanowiły wspólny organizm i ognisko życia duchowego chasydów oraz miejsce pielgrzymek wyznawców cadyków z dynastii Ger. W szerszym kontekście zespół jest pamiątką po niezwykle rozwiniętym i żywym ruchu chasydyzmu, który przez ponad dwa stulecia stanowił charakterystyczny element polskiej kultury. Są także materialnym świadectwem złożonej, wielokulturowej historii Góry Kalwarii, będącej od II połowy XIX w. jednym z większych skupisk społeczności żydowskiej na Mazowszu. Stanowią zarazem istotny, nieprzekształcony komponent XIX‑wiecznej fazy rozwoju miasta, kiedy to zatarta regularna struktura modelowego miasta pielgrzymkowego, ustępowała nowej zabudowie, a jednym z głównych czynników przemian był napływ społeczności żydowskiej. 

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków