Dawna Fabryka Sprawdzianów Państwowych Wytwórni Uzbrojenia w Warszawie w rejestrze zabytków

wtorek, 17 marca 2020 11:52

Po ponownym rozpatrzeniu sprawy podjąłem decyzję o wpisie do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego historycznego zespołu budowlanego dawnej Fabryki Sprawdzianów Państwowych Wytwórni Uzbrojenia, wzniesionego w latach 1923-1925, położonego w Warszawie przy ul. Duchnickiej 3, z uwagi na zachowane wartości historyczne i artystyczne.

Dawna Fabryka Sprawdzianów Państwowych Wytwórni Uzbrojenia przy ul. Duchnickiej 3 w Warszawie zlokalizowana jest wzdłuż północnego odcinka Warszawskiej Małej Obwodnicy Kolejowej (Dworzec Gdański Warszawa Powązki), w kwartale pomiędzy ul. Duchnicką, Powązkowską, Krasińskiego i Przasnyską. Historyczny zespół budowlany obejmuje 2 budynki: gmach fabryki oraz d. budynek mieszkalny. Elementem zagospodarowania terenu jest ponadto portiernia (ob. przebudowana), ogrodzenie i rozplanowanie zieleńców i dróg dojazdowych.

Decyzja o powstaniu fabryki podjęta została w 1923 r., posesja historycznie sąsiadowała z terenami wojskowymi zajmowanymi przez I Pułk Radiotelegraficzny (od strony północnej i wschodniej) oraz składami Zaopatrywania Służby Lądowej i Wodnej (od strony zachodniej). Na potrzeby zakładu produkcyjnego teren został wydzielony oraz wytyczono i wybrukowano ulicę Duchnicką. Zabudowania Państwowej Wytwórni Sprawdzianów, obejmujące gmach główny, portiernię (ob. częściowo przekształcona), garaż i transformatornię (niezachowane), wybudowano w latach 1923-1925. Ponadto w sąsiedztwie fabryki, po stronie zachodniej, wzniesiono dom mieszkalny, obok niego i wzdłuż zachodniej granicy posesji przeprowadzono bocznicę kolejową. Produkcję sprawdzianów (przyrządów mierniczych) rozpoczęto w 1926 r. W tym czasie fabrykę zwiedzał prezydent Ignacy Mościcki.

W 1927 r. po likwidacji Centralnego Zarządu Wytwórni Wojskowych, któremu podlegał zakład przy ul. Duchnickiej, Fabryka Sprawdzianów w Warszawie przeszła pod zarząd Państwowych Wytwórni Uzbrojenia. Zakład zajmował się wówczas produkcją przyrządów mierniczych m.in. mikromierzy, suwmiarek precyzyjnych, gwintowników szlifowanych, uchwytów, przyrządów kreszerowych, płytek mierniczych typu Johanssona, przeznaczonych na potrzeby wojska polskiego, a także na polski i zagraniczny rynek cywilny. W 1930 r. w zakładach rozpoczęto produkcję maszyn dla Polskiego Monopolu Tytoniowego. Dzięki wąskiej specjalizacji w latach 30. XX w. fabryka zajmowała czołowe miejsce w produkcji narzędzi i przyrządów pomiarowych w kraju.

W czasie II wojny światowej na terenie Fabryki stacjonowały wojska niemieckie, a produkowane na terenie zakładów narzędzia i części przekazywane były do III Rzeszy. W fabryce pracowali Polacy i jeńcy sowieccy, część z nich poniosła śmierć na terenie zakładów w latach 1943-1944. Po wybuchu powstania warszawskiego zakończono produkcję, a maszyny rozmontowano i wywieziono do Niemiec wraz z częścią załogi. Pomimo zniszczeń wojennych zachowały się budynek frontowy fabryki, portiernia (ob. przebudowana) oraz budynek mieszkalny, a także zagospodarowanie południowej części posesji.

Po 1945 r. Fabryka Sprawdzianów stała się częścią Centralnego Zakładu Techniczno-Badawczego, a od 1948 r. zdecydowano o przekazaniu fabryki na potrzeby Głównego Instytutu Mechaniki, poszerzając jej obszar o teren między ul. Przasnyską a Powązkowską. Od 1951 r. instytut stał się samodzielną jednostką naukowo-badawczą.

Historyczny zespół budowlany d. Fabryki Sprawdzianów Państwowych Wytwórni Uzbrojenia w Warszawie przy ul. Duchnickiej 3 posiada istotne walory artystyczne jako przykład zakładu przemysłowego o charakterze wojskowym, łączącego cechy stylistyczne tradycyjnej architektury monumentalnej z funkcją zakładu produkcyjnego. Nawiązania do architektury rezydencjonalnej widoczne są w sposobie ukształtowania głównego budynku produkcyjnego (wydłużonego skrzydła o symetrycznym układzie z bocznymi ryzalitami) oraz w układzie przestrzennym całego założenia. Budynek główny poprzedzony jest reprezentacyjnym dziedzińcem z owalnym podjazdem oraz uzupełniony o niewielki budynek mieszkalny i portiernię, wzorowane na domu ogrodnika i dozorcy, całości towarzyszy starannie zaprojektowane ogrodzenie z dekoracyjnie opracowaną bramą wjazdową.

Dawna Fabryka Sprawdzianów jest również materialnym świadectwem działalności wojskowych zakładów przemysłowych, w tym laboratoriów Państwowych Wytwórni Uzbrojenia, a tym samym polskiej myśli technicznej okresu dwudziestolecia międzywojennego. Ranga zakładów podkreślona została poprzez towarzyszącą jego uruchomieniu wizytację prezydenta Ignacego Mościckiego w 1926 r. O wartości historycznej zespołu budowlanego świadczą również związane z nim wydarzenia z okresu II wojny światowej upamiętnione m.in. za pomocą pomnika usytuowanego na terenie posesji. Po 1945 r. fabryka kontynuowała swoją działalność jako Instytut Mechaniki Precyzyjnej, koncentrując się na pracach badawczo-teoretycznych, stając się w latach 50. XX w. wiodącym instytutem w dziedzinie metaloznawstwa i obróbki cieplnej.

Decyzja wpisu do rejestru zabytków jest ostateczna, strony postępowania nie wniosły od niej odwołania w ustawowo przewidzianym terminie.

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków

Budynek stajni dawnego folwarku Moczydło wpisany do rejestru zabytków

poniedziałek, 02 marca 2020 16:35

Podjąłem decyzję o wpisie do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego budynku stajni dawnego folwarku Moczydło, położonego w Warszawie u zbiegu ulic Moczydłowskiej i Gminnej (dzielnica Ursynów), z uwagi na zachowane wartości historyczne i artystyczne.

Wieś Moczydło należała w 1528 r. do parafii św. Katarzyny na Służewie. Wchodziła w skład służewskich dóbr rodziny Dąbrowskich. W latach 20 XVIII w. kompleks służewski został zakupiony przez Elżbietę z Lubomirskich Sieniawską wraz z innymi majątkami otaczającymi Wilanów. Przypuszczalnie to wtedy założono folwark i oddano go w dzierżawę, podobnie jak inne wchodzące w skład klucza wilanowskiego. W źródłach archiwalnych folwark wspominany jest stosunkowo rzadko. Archiwum Gospodarcze Wilanowskie wzmiankuje w 1820 r. w folwarku Moczydło prace adaptacyjne stodoły na holendernię i wystawienie stodoły z owczarnią. Wcześniej na terenie folwarku wystawiono stodołę i owczarnię w konstrukcji zrębowej, owczarnię w konstrukcji słupowej, chlewy, kurniki, cielętnik. Na terenie znajdował się murowany i kryty gontem budynek dla służby.

W XIX w. gospodarka folwarku ewoluowała w kierunku hodowli koni. Prawdopodobnie wówczas powstał budynek stajni objęty wpisem do rejestru zabytków. W 1879 r. Moczydłów wydzierżawił od rodziny Potockich-Branickich hr. Ludwik Krasiński, na ziemiach Królestwa Polskiego jeden z prekursorów hodowli koni. który przeniósł tu swoją stadninę treningową. Na terenie folwarku stanęły murowane stajnie, maneż, budynki mieszkalne dla pracowników. Po śmierci hr. Krasińskiego (1885 r.) zlikwidowano stajnię wyścigową na Moczydle.

Na przełomie XIX i XX w. teren przeszedł w ręce ordynata Maurycego Zamoyskiego, następnie warszawskiego Towarzystwa Wyścigów Konnych, które założyło tu stajnię publiczną pod kierunkiem trenera Konstantego Cetnerskiego. Folwark wraz z otaczającymi łąkami moczydłowskimi stał się zapleczem gospodarczym dla toru wyścigowego na Polu Mokotowskim, a od 1938 r. dla nowo powstałego toru na Służewcu, a także miejscem nauki jazdy. Tuż przed I wojną światową na Moczydle znajdowała się także stajnia należąca do rosyjskiego przemysłowca naftowego, Ludwika Mantaszewa. Po I wojnie majątek wydzierżawił Michał Róg. Po jego śmierci w 1937 r. majątek Moczydłowski został rozprzedany, a zaplecze hippiczne Warszawy przeniosło się w pobliże otwartego w 1938 r. toru na Służewcu. Po II wojnie teren upaństwowiono zakładając PGR Moczydło w zespole PGR Wilanów. W tym okresie budynek stajni dalej pełnił swoją pierwotną funkcję (plan sytuacyjny PGR Moczydło z 1954 r. w Archiwum Biura Organizacji Urzędu m.st. Warszawy). W 1951 r. Ursynów włączono w granice Warszawy. W 1956 r. teren przekazano w zarząd Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. Od tej pory pozostałości folwarku zmieniały swoje przeznaczenie, popadały w ruinę i w miarę rozwoju Ursynowa, Natolina i Kabat zostały rozebrane, a począwszy od poł. lat 80. stopniowo zabudowane osiedlami mieszkaniowymi. Obecnie jedynym śladem dawnego folwarku Moczydło jest przedmiotowa stajnia.

Obiekt posiada przede wszystkim wartość historyczną jako ostatni zachowany relikt zabudowy dawnego folwarku Moczydło, należącego od lat 20 XVIII w. do klucza dóbr wilanowskich. Bogata historia majątku sięgająca XVIII w. związana jest z szeregiem zasłużonych dla historii Warszawy osób m.in. Elżbietą z Lubomirskich Sieniawską, rodziną Potockich i Branickich oraz Ludwikiem Krasińskim. Elementy zagospodarowania dawnego folwarku zostały z biegiem czasu całkowicie zatarte, a jedyne materialne świadectwo jego istnienia stanowi dziś przedmiotowy budynek. Ponadto w kontekście dzielnicy Ursynów obiekt jest rzadkim i jednym z najstarszych śladów jej pierwotnego zagospodarowania - sprzed epoki urbanizacji i włączenia w granice miejskie. W szerszej skali obiekt posiada też wartość jako przykład nielicznie zachowanego w graniach Warszawy budownictwa folwarcznego, na tle którego wyróżnia się jakością wykonania i solidnością murowanej konstrukcji. Na walory artystyczne budynku składa się zachowany ceglany detal architektoniczny, dekoracyjna forma sklepień, artykulacja elewacji (m.in. pilastry, łuki okienne, ceglane parapety). Pomimo zniszczenia więźby dachowej wraz z pokryciem, wciąż czytelna jest pierwotna bryła i konstrukcja budynku, elementy artykulacji architektonicznej oraz układ przestrzenny, tym samym budynek wciąż stanowi cenny relikt historii podwarszawskich dóbr ziemskich oraz ziemiańskich tradycji na terenie Mazowsza.

Decyzja wpisu do rejestru zabytków jest ostateczna, strony postępowania nie wniosły od niej odwołania w ustawowo przewidzianym terminie.

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków

Dom własny architekta Romana Felińskiego przy Alei Armii Ludowej 30 w Warszawie wpisany do rejestru zabytków

środa, 26 lutego 2020 14:34

Podjąłem decyzję o wpisie do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego budynku mieszkalnego położonego przy Alei Armii Ludowej 30 w Warszawie z uwagi na zachowane wartości artystyczne i historyczne.

Przedmiotowa kamienica wzniesiona została ok. 1926 r. wg projektu Romana Felińskiego, wybitnego architekta i urbanisty. Feliński w latach 1919 - 1926 pracował na stanowisku naczelnika w Ministerstwie Robót Publicznych, gdzie zorganizował Wydział Miast i Zdrojowisk. Jednocześnie był stałym zastępcą dyrektora Departamentu Budowlanego. Działał również społecznie jako współzałożyciel i pierwszy prezes Towarzystwa Urbanistów Polskich. W 1926 r. został zwolniony ze służby państwowej, od tamtej pory prowadził w zaprojektowanym przez siebie domu przy ul. Lekarskiej 1 (obecnie Armii Ludowej 30) prywatne biuro architektoniczno-urbanistyczne w którym nadal wykonywał plany regulacyjne miast oraz pracował naukowo.

Dom własny architekta jest elementem „Kolonii Ognisko”. Feliński był projektantem całego zespołu, który obejmował obszar pomiędzy ul. Filtrową, al. Niepodległości (dawniej Topolowa), Aleją Armii Ludowej i Lekarską. Feliński rozpoczął budowę założenia, jednak na ostateczny kształt projektu mieli również wpływ architekci Stefan Kraskowski oraz Józef Krupa. Dom na rogu Lekarskiej i Filtrowej ukończył Stefan Siennicki. Budynki od ul. Lekarskiej miały charakter szeregowych domów jednorodzinnych. Projekty „Kolonii Ognisko” zostały wystawione na Wystawie Związku Miast Polskich Mieszkanie i Miasto w czerwcu 1926 r. Architektura kolonii została także przeanalizowana na łamach czasopisma „Architektura i Budownictwo”, gdzie podkreślano funkcjonalny układ wnętrz i nowoczesne urządzenie poszczególnych pomieszczeń. W prasie architektonicznej jako duże osiągnięcie projektanta przedstawiano też zastosowanie centralnego ogrzewania.

Prawdopodobnie przez całą II wojnę światową, w specjalnie przygotowanej skrytce, w budynku urywała się żona architekta o żydowskim pochodzeniu. Miejsca tego nie opuszczała od września 1939 r. aż do masowego wysiedlenia mieszkańców Warszawy u schyłku wojny. Pracownia Felińskiego została zaś zniszczona wraz z jego archiwum i zbiorem dokumentów.

Na walory artystyczne budynku składa się przede wszystkim jego kostium architektoniczny utrzymany w stylistyce neorenesansowej, obejmujący m.in. arkadowe nisze, pilastry z kapitelami dekorowanymi kimationem, dekoracyjny balkon wsparty na wolutowych konsolach, profilowane gzymsy oraz kule wieńczące narożniki, ryzalit i słupki balustrad. Bryła obiektu ukształtowana została w konwencji i proporcjach kamienicy renesansowej, wzmocnionej narożnymi szkarpami oraz zwieńczonej attyką skrywającą pogrążone połacie dachu. Budynek posiada również walory kompozycyjne jako lustrzany akcent zamykający kraniec zabudowy szeregowej usytuowanej wzdłuż ulicy Lekarskiej. Jego odpowiednik po stronie północnej wpisany został do rejestru zabytków nieruchomych pod numerem rejestru A-22 decyzją z dnia 21.12.2001 r. Dopełnieniem walorów artystycznych obiektu jest otaczająca go posesja zaaranżowana od strony zachodniej jako miejski ogród otoczony murowanym ogrodzeniem, zaś od strony wschodniej trawnik tworzący przestrzeń ekspozycji elewacji bocznej.

Budynek jest również cennym przykładem działalności projektowej architekta Romana Felińskiego, będącego jednym z ciekawszych indywidualności warszawskiego środowiska architektonicznego okresu międzywojnia. Obiekt posiada również walory historyczne jako obiekt bezpośrednio związany nie tylko z twórczością, ale też biografią architekta.

Decyzja jest ostateczna.

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków