Pozostałości dawnego Dworca Terespolskiego wpisane do rejestru zabytków

poniedziałek, 24 lutego 2020 16:46

Podjąłem decyzję o wpisie do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego pozostałości dawnego Dworca Terespolskiego położonego w Warszawie przy ul. Kijowskiej 14A z uwagi na zachowane wartości historyczne i naukowe.

Budynek przy ul. Kijowskiej 14 A (wcześniej ul. Wołowa 44) stanowił pierwotnie końcowy fragment wydłużonego budynku dawnego Dworca Terespolskiego, stanowiącego jeden z najważniejszych obiektów kolei żelaznej Warszawsko-Terespolskiej. Obecnie jest niewielkim wolnostojącym obiektem założonym na planie zbliżonym do prostokąta.

Historia budynku sięga lat 60. XIX w. Po otrzymaniu koncesji rządowej Leopold Kronenberg powołał Towarzystwo Drogi Żelaznej Warszawsko-Terespolskiej (1864), która łączyła w pierwszym etapie warszawską Pragę z Siedlcami, a następnie z Terespolem i Brześciem, skąd możliwa była dalsza komunikacja w kierunku Moskwy. Wszystkie dworce na pierwszym odcinku trasy zostały wzniesione w latach 1866-1867, wg projektów Alfonsa Kropiwnickiego. Dworzec Terespolski (zwany także Brzeskim) stanowił najważniejszą i najbardziej reprezentacyjną realizację całej linii kolejowej. Kamień węgielny pod budowę dworca został uroczyście wmurowany 18 maja 1866 r., a trasę oddano do użytku w październiku 1866 r. W tym czasie oprócz budynku dworca wzniesiono również szereg budynków technicznych i gospodarczych, zakładów naprawczych taboru kolejowego, magazynów i budynków mieszkalnych dla pracowników kolei.

Dworzec został przebudowany w 1890 r. wg proj. W. Łuby. Obejmowała ona powiększenie sali pasażerskiej i doposażenie jej w dodatkowe zaplecze techniczne. W czasie I wojny światowej wycofujące się wojska rosyjskie dokonały zniszczeń infrastruktury kolejowej, w tym również warszawskich dworców kolejowych. Dworzec Terespolski został spalony, część ścian wysadzono w powietrze. Po 1918 r., wraz z odbudową budynku został on przemianowany na Dworzec Wschodni.

W 1939 r. budynek został poważnie uszkodzony w czasie niemieckiego bombardowania, pozostawał on jednak użytkowany jako stacja Banhhof Warschau Ost, stanowiąca część struktury niemieckiej kolei Ostbahn. W 1944 r., po nieudanych próbach opanowania budynku przez żołnierzy Powstania Warszawskiego dworzec został wysadzony w powietrze przez okupantów. Na skutek wybuchów budynek i przylegające do niego zabudowania został w kilku miejscach całkowicie zniszczone, zachowały się natomiast elewacja frontowa korpusu głównego (północna), osłabione partie ściany południowej i ścian bocznych, zniszczeniu uległ natomiast dach, większość stropów i wyposażenie. Po wojnie zdecydowano się na rozbiórkę pozostałości dworca pozostawiając niewielki fragment wschodniego ryzalitu. Wykorzystano wówczas ścianę frontową i trzy fragmenty ścian poprzecznych, uzupełniono brakujące fragmenty murów i przekryto budynek dachem płaskim. Obiekt pozbawiony został części dekoracji architektonicznych. W czasie okupacji lub zaraz po zakończeniu II wojny światowej pod budynkiem wybudowano schron przeciwlotniczy. Pod koniec l. 60. XX w. wykonano nowy układ torowy stacji Warszawa Wschodnia, nasyp kolejowy i wzniesiono nowy budynek dworca. Pozostałości dawnego dworca krótko pełniły funkcję siedziby orkiestry kolejowej, a w l. 70. XX w. rozlewni wód mineralnych Przedsiębiorstwa Wagonów Sypialnych „Wars”. W l. 90. XX w. budynek został wynajęty na punkt skupu surowców wtórnych, funkcję tę pełni do chwili obecnej./p>

Budynek przy ul. Kijowskiej 14 A posiada znaczną wartość historyczną jako pozostałość jednego z najważniejszych dworców kolejowych dziewiętnastowiecznej Warszawy, tym samym jest też cennym świadectwem rozwoju przestrzennego miasta oraz kolejnictwa na terenie Królestwa Polskiego, a przede wszystkim Drogi Żelaznej Kolei Warszawsko-Terespolskiej. Jednocześnie jest to jeden z nielicznych reliktów zabudowy kolejowej o dziewiętnastowiecznym rodowodzie w tej części miasta. Budowa dworca i uruchomienie linii kolejowej na wschód stanowiło ważne wydarzenie w życiu miasta, co znajduje odzwierciedlenie w ówczesnej prasie oraz ikonografii: złożenie kamienia węgielnego i prace budowlane udokumentował znany warszawski fotograf Maksymilian Fajans. Pozostałości dworca kolejowego wiążą się z ważnymi postaciami epoki – bankierem i finansistą baronem Leonem Kronenbergiem, architektem i jednym z budowniczych teatru Narodowego Alfonsem Kropiwnickim czy inż. Tadeuszem Chrzanowskim będącym m.in. kierownikiem budowy Mostu Kierbedzia. Nie bez znaczenia jest również fakt, iż dworzec ten stanowił ważny punkt strategiczny w czasie I i II wojny światowej, a jego zniszczenie w 1944 r. wiąże się z walkami prowadzonymi w czasie Powstania Warszawskiego. Wartość naukowa budynku wynika jego z warstwy materialnej, m.in. technologii wykonania, użytych materiałów budowlanych i ich opracowania, jak również rozwiązań technicznych i funkcjonalnych cechujących architekturę II połowy XIX w. Stanowi on również ważny przyczynek do badań kolejnictwa w Królestwie Polskim oraz architektury kolejowej. /p>

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków

Historyczny zespół budowalny d. Zakładów Mechanicznych „Ursus” w rejestrze zabytków

poniedziałek, 24 lutego 2020 15:12

Po ponownym rozpatrzeniu sprawy podjąłem decyzję o wpisie do rejestru zabytków historycznego zespołu budowlanego d. Zakładów Mechanicznych „Ursus”, obejmującego budynki modelarni (nr 54), odlewni aluminium (nr 57), transformatorni (nr 55) oraz pozostałości budynków odlewni żeliwa (nr 2), odlewni brązu (nr 4) i magazynu wsadowego odlewni (nr 94), położone przy ul. Dyrekcyjnej (d. adres ul. Traktorzystów), wraz z terenem, z uwagi na zachowane wartości artystyczne, historyczne i naukowe.

Początki historii Zakładów Mechanicznych „Ursus” wiążą się z utworzonym w 1893 r. Przemysłowym Towarzystwem Udziałowym (później jako Towarzystwo Udziałowe Specyalnej Fabryki Armatur i Motorów, znak firmowy „Ursus”, od 1923 r. Zakładów Mechanicznych „Ursus” Spółka Akcyjna). Na początku lat dwudziestych na potrzeby rozwijającej się firmy zakupiony został teren w miejscowości Szamoty/Czechowice (od 1954 r. Ursus, od 1977 r. dzielnica Warszawy). W dwudziestoleciu międzywojennym wzniesiono pierwsze hale fabryczne. Zakład podzielony został na dwie części: fabrykę metalurgiczną (po stronie zachodniej) oraz fabrykę samochodów (po stronie wschodniej). Zabudowa części zachodniej początkowo obejmowała halę odlewni żelaza (nr 2), a także magazyn (nr 3), odlewnię metali półszlachetnych (brązu) (nr 4), portiernię (nr 5), domy mieszkalne (nr 1 i 6), budynek centrali siły napędowej (nr 12) oraz składy (nr 14). Dominującym elementem zabudowy fabryki metalurgicznej była hala odlewni żelaza, przy której znajdowały się biura fabryczne, szatnie, umywalnie robotnicze, składy modeli i pomieszczenia pomocnicze. W procesie projektowania odlewni uczestniczył jeden z najwybitniejszych polskich i europejskich specjalistów odlewnictwa Kazimierz Gierdziejewski, od 1921 r. zatrudniony w zakładach „Ursus”. Od lat trzydziestych fabryka stała się częścią Państwowych Zakładów Inżynierii. Najprawdopodobniej w tym czasie we wschodniej części posesji wzniesiono budynek modelarni, związanej z działalnością Biura Studiów Państwowych Zakładów Inżynierii, projektującej polskie modele pojazdów i silników oraz odlewni aluminium. W 1939 r. Fabryki Odlewów i Samochodów zostały zajęte przez wojsko niemieckie i przekształcone na zakłady produkcyjno-remontowe czołgów i pomp lotniczych Warschauer Verein Maschinen Fabrik – Zweigwerk Ursus (Waverma). W 1944 r. wyposażenie fabryki oraz część załogi została wywieziona do Wrocławia i okolicznych miejscowości. W tym czasie teren zakładów wykorzystywany był jako obóz przejściowy dla mieszkańców Warszawy wysiedlonych po upadku Powstania Warszawskiego w październiku 1944 r. i wywożonych do obozów koncentracyjnych, obozów pracy oraz w głąb Generalnego Gubernatorstwa (Auffanglager Ursus). Na początku 1945 r. patrolowany przez wojska niemieckie teren zakładów został zaminowany. Większość ładunków została rozminowana przez żołnierzy Armii Krajowej, jednak cześć zabudowy została zniszczona. W 1946 r. po nacjonalizacji zakład wznowił działalność. Początkowo działalność fabryki obejmowała produkcję części samochodowych i remonty pojazdów, w 1947 r. wyprodukowano pierwszy ciągnik rolniczy C-45. Pod koniec lat 60. XX w. w fabryce rozpoczęto produkcję pierwszych ciągników o rodzimej konstrukcji C-325, opracowanej przez zespół specjalistów Zakładu Doświadczalnego Ciągników Rolniczych. Pojazdy te uważane były za jedne z najnowocześniejszych ciągników tej klasy w Europie. Równocześnie wytwarzano pojazdy na licencjach zagranicznych. W latach 50. XX w. zakłady rozbudowywano, dodając nową zabudowę przy odlewni żeliwa, kuźni i warsztatów mechanicznych. Fabryka „Ursus” pełniła ważną rolę nie tylko w dziedzinie gospodarki. Pracownicy Zakładów Mechanicznych „Ursus” uczestniczyli w fali strajków robotniczych w czerwcu 1976 r., a także w lipcu oraz sierpniu 1980 r. Utworzony wówczas Komitet Założycielski NSZZ „Mazowsze” stał się częścią gdańskiej „Solidarności”. W latach 90. XX w., ze względu na zadłużenie fabryki zdecydowano się na jej prywatyzację. Od 1998 r. Zakłady Mechaniczne „Ursus” przekształcane były w spółki branżowe. Pomimo podejmowanych działań inwestycyjnych ostatnia ze spółek kontynuujących tradycję zakładów „Ursus” na terenie Warszawy ogłosiła upadłość w 2003 r. Po 2008 r. część dawnej zabudowy została rozebrana.

Budynki i pozostałości zabudowy d. Zakładów mechanicznych „Ursus” wpisane do rejestru zabytków zachowane są w różnym stanie, stanowią jednak istotny nośnik wartości artystycznych, historycznych i naukowych. Najstarsze zachowane obiekty ilustrują stylistykę zabudowy przemysłowej dwudziestolecia międzywojennego. Zachowany zespół budowlany ma również wysoką wartość historyczną. Stanowi on świadectwo polskiej myśli technicznej, walki o demokrację w ramach działalności „Solidarności” i organizowanych przez nią protestów, a w latach 90. XX w. procesów prywatyzacyjnych, związanych z transformacją ustrojową i gospodarczą państwa. Wspomniany zespół stanowi istotne źródło wiedzy na temat historii architektury przemysłowej dwudziestolecia międzywojennego oraz powojennej odbudowy i rozbudowy zakładów. Pomimo dokonanych przekształceń oraz rozbiórki części obiektów, pierwotna forma zespołu budowlanego zakładu jest nadal czytelna w części objętej wpisem do rejestru zabytków oraz stanowi ważne ogniwo badań porównawczych oraz analiz typologicznych w obrębie historii architektury przemysłowej i jej zróżnicowania funkcjonalnego.

Decyzja jest ostateczna.

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków

Park Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego wpisany do rejestru zabytków

poniedziałek, 24 lutego 2020 14:05

Podjąłem decyzję o wpisie do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego parku Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, założonego w latach 20. XX w., znajdującego się w Warszawie w obrębie ulic Rakowiecka, Al. Niepodległości, G. Bruna, wraz ze strefą otoczenia, z uwagi na zachowane wartości historyczne, artystyczne i naukowe.

Początki założenia przestrzennego Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego przy ul. Rakowieckiej sięgają 1921 r., kiedy to decyzją Sejmu RP uczelnia otrzymała 11 hektarów ziemi na terenie Pola Mokotowskiego. Tereny te stanowiły historycznie fragment tzw. Mokotowskiego Wojennego Pola, na którym w XIX w. stacjonowały wojska carskie. Historia samej uczelni związana jest Instytutem Agronomicznym w Marymoncie założonym w 1916 r. i jako taka SGGW jest najstarszą rolniczą szkołą wyższą w Polsce i czwartą tego typu uczelnią w Europie. W 1918 r. na bazie instytucji powołano Królewsko-Polską Szkołę Główną Gospodarstwa Wiejskiego nazwaną po odzyskaniu niepodległości Szkołą Główną Gospodarstwa Wiejskiego, rok później uczelnię upaństwowiono. Dzięki środkom finansowym zagwarantowanym przez Sejm RP w 1929 r. oddano do użytku pierwszy budynek uczelni wzdłuż ul. Rakowieckiej, przed 1939 r. wzniesiono kolejny po jego wschodniej stronie, a w latach 50. XX w. trzeci zamykający pierzę wzdłuż ul. Rakowieckiej. Wszystkie istnieją do dnia dzisiejszego.

Jednym z głównych elementów całego założenia przestrzennego był niewielki park o funkcjach naukowo-dydaktycznych, położony po północnej stronie reprezentacyjnych budynków frontowych, określany również jako ogród dendrologiczno-systematyczny bądź arboretum. Zagospodarowanie terenów zieleni powierzono Zakładowi Botaniki Ogólnej SGGW, a pracami kierował botanik prof. Seweryn Dziubałtowski. W okresie II wojny światowej na terenie SGGW toczyły się zacięte walki w okresie Powstania Warszawskiego. Sam park ucierpiał w niewielkim stopniu, zniszczeniom uległy natomiast zabudowania w otoczeniu parku; pawilon po wschodniej stronie i budynki gospodarcze od strony południowej.

Zdaniem MWKZ park posiada wartości historyczne jako element zagospodarowania kampusu SGGW, najstarszej i jednej z najważniejszych w kraju uczelni o charakterze przyrodniczo badawczym. Obiekt parkowy towarzyszy szkole od momentu jej lokalizacji na terenie Pola Mokotowskiego, a przez dziesięciolecia stanowił ważne uzupełnienie jej programu dydaktycznego oraz przedmiot troski i badań kilku pokoleń przyrodników i dendrologów. Nie bez znaczenie jest fakt, iż w kompozycje parku włączony został najstarszy drzewostan pochodzący z okresu funkcjonowania na tym terenie Mokotowskiego Wojennego Pola. Powiększenie parku od strony zachodniej jest natomiast świadectwem rozwoju przestrzennego uczelni w okresie powojennym. Park wiąże się nie tylko z dziejami SGGW jako instytucji, ale też wybitnymi osobistościami, do których bez wątpienia zaliczyć należy osobę prof. Seweryna Dziubałtowskiego, wybitnego dendrologa i przyrodnika o międzynarodowej sławie i ogromnym dorobku naukowym.

Park reprezentuje również wartości naukowe, zarówno jako przedmiot badań historii uczelni i przemian przestrzennych Mokotowa, ale też jako arboretum skupiające na swoim terenie rzadką i cenną kolekcję drzew. Jest to jeden z cenniejszych historycznych ogrodów na terenie Warszawy pod względem różnorodności zgromadzonego drzewostanu, jego zróżnicowania kompozycyjnego oraz gatunkowego. Obiektami o porównywalnej wartości był ogród farmakognostyczny Wydziału Lekarskiego UW (nieistniejący) oraz obecnie ogród botaniczny UW na terenie Łazienek Królewskich. Tym samym park SGGW posiada ogromną wartość naukową jako obiekt dydaktyczny towarzyszący uczelni przyrodniczej i jeden z nielicznych tego typu obiektów ocalałych na terenie Warszawy.

Park posiada też walory artystyczne jako dzieło architektury krajobrazu. Zaplanowano w nim szereg wnętrz warunkujących zróżnicowany dostęp światła i otwierających określone sekwencje widokowe. Swobodnie prowadzony układ dróg zapewniał z jednej strony możliwość optymalnego dostępu do poszczególnych części kolekcji (m.in. w celach pielęgnacji), a z drugiej – tworzył dogodne trasy do spacerów dydaktycznych i pokazowych zajęć terenowych dla studentów SGGW. Kompozycja roślinna opierała się na klasycznych formach przestrzennych, takich jak solitery, grupy (różnej konstrukcji), regularne szpalery i układy alejowe. Takie zróżnicowane rozmieszczenie drzew i krzewów pozwalało nie tylko na zapoznawanie się z materiałem roślinnym, ale także poznawanie w pewnym zakresie ich specyfiki siedliskowej. W części centralnej usytuowano niewielki nieregularny zbiornik wodny, co umożliwiło zaaranżowanie zgrupowania roślin o podobnych wymaganiach siedliskowych. Park posiada również wartości artystyczne jako element zagospodarowania zespołu budowlanego SGGW – stanowi element kompozycji historycznego kampusu szkoły oraz jego ważny komponent przyrodniczy. Zabudowa zlokalizowana wzdłuż ul. Rakowieckiej pozostaje w relacjach przestrzennych i kompozycyjnych z terenem parku, a on sam stanowi element historyczny organizujący okoliczną siatkę ulic oraz zabudowę mieszkaniową.

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków