Kamienica Anny Koźmińskiej przy Żelaznej 64 w Warszawie zabytkiem

wtorek, 02 kwietnia 2019 15:16

Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków – prof. Jakub Lewicki wpisał do rejestru zabytków kamienicę Anny Koźmińskiej, położoną w Warszawie przy ul. Żelaznej 64 wraz terenem posesji, z uwagi na zachowane wartości historyczne, artystyczne i naukowe.

Kamienica powstała na posesji o numerze hipotecznym 1005, wchodzącej w skład terenu zajmującego znaczną część kwartału między ulicami Żelazną, Krochmalną, Waliców a Grzybowską. W jego posiadanie w 1896 r. weszła Anna Koźmińska, dziedzicząc całość po wuju Konstantym Kruszczyńskim. Wówczas rozpoczęła lub kontynuowała zabudowę posesji, wznosząc dwuskrzydłową część kamienicy u zbiegu ul. Żelaznej i Krochmalnej, a następnie w 1912 r. dobudowała część południową wraz z niezachowaną oficyną wschodnią. Tak ukształtowana kamienica posiadała niemal symetryczną bryłę z wewnętrznym podwórzem i spójny system komunikacji wewnętrznej z przejazdem bramnym od strony południowej, a pierwotnie także od strony ul. Krochmalnej oraz z ciągiem sklepów w przyziemiu.

W okresie międzywojennym w parterze kamienicy funkcjonowało kino „Cristal”. W 1940 r. kamienica znalazła się na skraju getta, którego granice przebiegały wzdłuż ul. Żelaznej. W 1944 r. rejon ten był miejscem intensywnych walk powstańczych skoncentrowanych m.in. wokół barykady usytuowanej u wylotu ul. Krochmalnej. Oddziałem szczególnie aktywnym w tym rejonie było zgrupowanie Chrobry II. Z archiwalnej dokumentacji budowlanej obiektu wynika, że budynek doznał licznych uszkodzeń wskutek działań wojennych, m.in. zniszczeniu uległa tylna oficyna.

Budynek zachował oryginalną substancję zabytkową w stopniu dostatecznym dla wysokiej oceny jego wartości zabytkowych, a jej uszczerbek w następstwie zniszczeń wojennych oraz późniejszych napraw i przekształceń nie umniejsza tych wartości. Obiekt wpisał się w historyczny teren posesji i zachował tradycyjnie ukształtowaną bryłę, złożoną z trzech sześciokondygnacyjnych, dwutraktowych skrzydeł przyulicznych, wraz z odpowiadającym jej układem funkcjonalnym i rozwiązaniami architektoniczno-zdobniczymi, charakterystycznymi dla budownictwa tego okresu. Budynek stanowi przykład kamienicy mieszczańskiej z przełomu XIX i XX w., której ukształtowanie przestrzenne wynika z zasad XIX-wiecznej urbanistyki, zaś zachowane elementy wystroju i wyposażenia ilustrują obowiązujące trendy budowlane, a w szczególności okres przejścia od powszechnego stosowania szaty historyzującej (część datowana w przybliżeniu na lata 90. XIX w.) do prostszych form znamionujących zwrot ku rozwiązaniom wczesnomodernistycznym 2. dekady XX w. (część datowana na 1912 r.). Kamienica stanowi zarazem obiekt o indywidualnym wyrazie architektonicznym i plastycznym. Walory artystyczne prezentuje wystrój elewacji wraz z artykulacją i zabiegami dekoracyjnymi, a w szczególności kunsztownie rozwiązany, ozdobny fronton z dekoracją figuralną oraz drobne motywy ornamentalne i desenie zachowanych w większości balustrad. Walor naukowy i artystyczny prezentują także niejednolicie zachowane w poszczególnych przestrzeniach budynku komponenty wyposażenia i rozwiązania wykończeniowe.

Budynek jest także świadkiem historii i jedną z nielicznych dobrze zachowanych kamienic z terenu dawnego getta, należącą do grupy tzw. „Wolskich Ostańców” - interesującego, zróżnicowanego architektonicznie i zwartego pod względem urbanistycznym zespołu trzech kamienic przy ul. Żelaznej 64 i 66 oraz Krochmalnej 46, tworzących czytelny układ zamknięcia dwu pierzei ul. Krochmalnej, będącego ważnym świadectwem kształtu urbanistycznego tutejszej tkanki miejskiej. Przedmiotowa kamienica jest cennym dokumentem budownictwa czynszowego w krajobrazie warszawskiej Woli, ważnym dla tożsamości tej części miasta, świadkiem istnienia getta i toczących się walk powstańczych w 1943 i 1944 r. i jako taka posiada wartości historyczne. Z kolei posesja kamienicy odzwierciedla historyczną parcelację oraz unaocznia dawną ciągłość zabudowy ulicy i tutejszych kwartałów, mieszczących głównie zabudowę czynszową i fabryczną, dziś zachowaną w stopniu znikomym.

Warto podkreślić, że w aktach sprawy znajduje się wystąpienie stowarzyszenia „Kamień i co?”, podparte petycją podpisaną łącznie przez ponad 800 osób i 7 organizacji społecznych, popierającą wpis wyżej wspomnianego zespołu „Wolskich Ostańców” do rejestru zabytków.

Decyzja nie jest ostateczna. Stronom przysługuje odwołanie do Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Fotografie archiwalne:
fot. Józef Milczewski, 1977, zbiory Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków

Agnieszka Żukowska
Rzecznik Prasowy
Mazowieckiego Wojewódzkiego
Konserwatora Zabytków

„Perun” w rejestrze zabytków!

czwartek, 21 marca 2019 16:41

Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków, prof. Jakub Lewicki, podjął decyzję o wpisie do rejestru zabytków dawnej Warszawskiej Fabryki Sprzętu Spawalniczego „Perun” (cztery hale) przy ul. Grochowskiej 301/305 wraz z terenem posesji.

Fabryka „Perun” została założona w 1910 r. przez francuskie Towarzystwo Akcyjne „L’Air Liquide”, które otworzyło w Warszawie, przy ul. Leszno 138 fabrykę tlenu technicznego. W 1913 r. Towarzystwo połączyło się z rosyjską Spółką Akcyjną „Perun” i przeniosło swoją fabrykę na Kamionek. Wybuch I wojny światowej zahamował rozwój przedsiębiorstwa. W 1915 r. zakłady zostały zajęte przez wojska pruskie, a majątek skonfiskowany i wywieziony w czasie niemieckiej ewakuacji. Od 1918 r. firma funkcjonowała pod nazwą Francuskie Towarzystwo Akcyjne „Perun”. Jej dyrektorem, a następnie dyrektorem generalnym Towarzystwa został chemik i działacz społeczny Alfred Sznerr (1883-1945). W czasie II wojny światowej zakłady kontynuowały swoją działalność w ograniczonym zakresie, pozostając pod nadzorem władz niemieckich. Na stanowisku dyrektora fabryki do 1944 r. pozostawał Alfred Sznerr. Zabudowania fabryczne nie zostały zniszczone przez wycofujące się oddziały niemieckie, co umożliwiło uruchomienie produkcji w tym samym roku. Po upaństwowieniu zakładów otrzymały one nazwę Warszawska Fabryka Gazów Technicznych i Sprzętu Spawalniczego, a od 1956 r. Warszawska Fabryka Sprzętu Spawalniczego „Perun”. Na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych wyburzono część historycznych zabudowań m.in. tlenownię oraz budynek warsztatowy, wzniesiono także nowe budynki fabryczne. W latach 1999-2003 firma została sprywatyzowana, a zakłady przy ul. Grochowskiej 301/305 zaprzestały swojej działalności. Pomieszczenia pofabryczne wynajmowane są obecnie firmom i najemcom prywatnym.

Wpisem do rejestru zabytków został objęty zespół budowlany czterech hal pofabrycznych dawnej fabryki „Perun”, stanowiących powiązaną ze sobą, spójną pod względem architektonicznym i funkcjonalnym grupę budynków, powstałych przed 1938 rokiem. Są to trzy hale fabryczne wzniesione ok. 1913 r.: dawny warsztat spawalniczy, dawny magazyn z acetylenowią i budynek wytwórni gazów technicznych oraz wzniesiony w 1938 r. budynek blacharni i warsztatów spawalniczych. Wszystkie te hale, to budynki wzniesione na rzucie prostokąta, murowane, z metalową konstrukcją więźby dachowej, samonośnej lub wspartej na stalowych filarach. Elewacje trzech najstarszych hal wzniesiono w jednorodnej konwencji stylistycznej: opracowane za pomocą czerwonej cegły układanej w tzw. wątku fortecznym, pozbawione strefy cokołowej, z lizenami akcentującymi narożniki i wejścia oraz wydzielonym gzymsem wieńczącym wspartym na schodkowych wspornikach w wydzielonej partii fryzu. Czwarta hala, wzniesiona później, posiada uproszczony detal architektoniczny, ale w ogólnej dyspozycji nawiązuje do budynków wcześniejszych. Wewnątrz hal nie zachowało się oryginalne wyposażenie. Historyczne urządzenia fabryczne były dwukrotnie konfiskowane (w czasie I i II wojny światowej). Maszyny wykorzystywane w okresie powojennym zostały zdemontowane w związku z zakończeniem produkcji przemysłowej i wynajęciu budynków firmom i najemcom prywatnym.

Obiekt posiada wartości artystyczne, historyczne i naukowe uzasadniającego objęcie go wpisem do rejestru zabytków nieruchomych. Wysokie walory typologiczne i dokumentacyjne przedmiotowych budynków widoczne są w takich cechach i elementach jak zastosowanie cegły licowej do opracowania ścian zewnętrznych, wprowadzenie skromnej dekoracji w postaci cokołów, fryzów, gzymsów, pilastrów, obramień okiennych i drzwiowych, wprowadzenie dużych otworów okiennych umożliwiających doświetlenie hal fabrycznych oraz dużych dwuskrzydłowych drzwi osadzonych na prowadnicach ułatwiających transport elementów z i do pomieszczeń. Cennymi elementami budynku dawnego warsztatu spawalniczego oraz magazynu z acetylenowią jest zastosowanie stalowej, nitowanej konstrukcji dachu płaskiego z filarem wsporczym. Natomiast w przypadku hali wytwórni gazów technicznych na uwagę zasługuje opracowanie ściany szczytowej z półkolistym oknem oraz nitowana więźba dachowa o rozpiętości 13 metrów. Niewątpliwą wartością hal jest zachowany układ funkcjonalno-przestrzenny oraz możliwość odczytania kolejnych faz rozbudowy całego zespołu.

„Perun” stanowi świadectwo rozwoju przemysłu na terenie Kamionka przed wybuchem I wojny światowej oraz w dwudziestoleciu międzywojennym. Jego stopniowa rozbudowa była konsekwencją dokonującego się postępu w dziedzinie spawalnictwa i rosnącego zapotrzebowania na produkcję gazów technologicznych. Budynki dokumentują również działalność dawnej Warszawskiej Fabryki Sprzętu Spawalniczego „Perun” oraz związanych z nim osób m.in. Alfreda Sznerra, który kierował zakładem w latach 1918-1944. Opracowywane przez firmę „Perun” rozwiązania pozwoliły na stworzenie pierwszej w Polsce fabryki elektrod do spawania łukowego (1924), drutów do spawania stali, żeliwa, miedzi i aluminium, a także transformatorów spawalniczych i spawalnic wirujących. Do osiągnieć kierowanej przez Sznerra spółki należą również opracowanie technologii do prasowania metali kolorowych na skalę przemysłową, produkcja aparatów tlenowych oraz urządzeń wykorzystujących tlen, mających zastosowanie w medycynie, pożarnictwie i przemyśle spożywczym. Wszystkie hale będące przedmiotem postępowania administracyjnego stanowią przykład architektury przemysłowej i mogą służyć do analizy budownictwa pod kątem wiedzy na temat technik budowlanych, konstrukcyjnych oraz stylistycznych charakterystycznych dla architektury z pierwszej połowy XX w.

Decyzja nie jest ostateczna. Stronom przysługuje odwołanie do Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Budynek Akademii Sztuk Pięknych zabytkiem

piątek, 08 marca 2019 16:25

Profesor Jakub Lewicki – Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków wpisał do rejestru zabytków budynek Akademii Sztuk Pięknych, pierwotnie Internatu dla Niezamożnych Słuchaczek Seminarium Nauczycielskiego w Warszawie, położony przy ul. Myśliwieckiej 8 / Józefa Hoene-Wrońskiego 1, z uwagi na zachowane wartości historyczne, artystyczne i naukowe.

Z inicjatywy architektów Zdzisława Mączeńskiego i Tadeusza Zielińskiego seniora w 1921 r. powstała koncepcja profesorskiej kolonii mieszkaniowej. W tym celu w 1922 r. została powołana Spółdzielnia Mieszkaniowa Profesorów Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej, która w tym samym roku uzyskała od państwa teren na skarpie. Prace rozpoczęto jeszcze w 1922 r. Powstało wówczas niewielkie założenie urbanistyczne, odwołujące się w zminiaturyzowanej skali do miasta-ogrodu z początku XX w., w pełni wykorzystujące i adaptujące zbocze skarpy. Poza obszarem Kolonii Profesorskiej znalazł się południowy fragment parcelowanego terenu, oznaczony numerem hipotecznym 7337/24. Obszerną działkę nabyła ordynatowa Helena Bispingowa, z fundacji której w latach ok. 1925-30 został wzniesiony zespół budynków dla Niezamożnych Słuchaczek Seminarium Nauczycielskiego, mieszczący internat, kaplicę i mieszkania wychowawców. Z uwagi na problemy ze spłatą kredytów, zakład internatu został zlicytowany przez Bank Gospodarstwa Krajowego i w 1936 r. przekazany Związkowi Osadników Wojskowych na Kresach Wschodnich (ZOS). Do 1939 r. ZOS prowadził w budynkach zespołu bursę dla uczącej się młodzieży osadniczej. Skrzydło zachodnie i budynek sali gimnastycznej ZOS wydzierżawił Miejskiej Szkole Sztuk Zdobniczych i Malarstwa, która zajmowała je wcześniej, od 1933 r., wynajmując budynki od Zarządu Miejskiego. Opłaty z tej dzierżawy ZOS przeznaczał na spłatę kredytów. Miejska Szkoła Nauk Zdobnych i Malarstwa im. Gersona była artystyczną szkołą zawodową utworzoną w 1920 r., kształcącą artystów w zakresie malarstwa, rzeźby dekoracyjnej, grafiki i rzemiosła artystycznego. W 1945 r. szkoła przekształcona została w Wyższą Szkołę Sztuk Plastycznych im. Cypriana Norwida, kontynuatorkę tradycji Miejskiej Szkoły Sztuk Zdobniczych. Na cele szkoły przeznaczony został cały zespół budynków dawnego internatu. W 1950 r. nastąpiły dalsze zmiany administracyjne, w wyniku których WSSP włączona została do Akademii Sztuk Plastycznych (dawnej Akademii Sztuk Pięknych) działającej w budynkach zespołu w l.1950-57. W 1957 r. Akademia Sztuk Plastycznych ponownie zyskała nazwę Akademii Sztuk Pięknych. Obecnie zespół budynków podzielony jest między wydziały Architektury Wnętrz (skrzydłowe wschodnie) i Wydział Wzornictwa Przemysłowego oraz Wydział Mody (skrzydło zachodnie). W skrzydle środkowym gmachu głównego ulokowane zostały funkcje wspólne dla wszystkich wydziałów.

Przedmiotowy kompleks budynków przedstawia wartości historyczne, artystyczne i naukowe. Budynek usytuowany na charakterystycznej trójkątnej działce został starannie wpisany w otoczenie z wykorzystaniem walorów topograficznych i widokowych stoku skarpy. Znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie korespondującego z nim układu urbanistycznego Kolonii Profesorskiej, wpisanego do rejestru zabytków. Nieruchomość posiada indywidualny wyraz architektoniczny wynikający z połączenia architektury modernistycznej z elementami historyzującymi: oryginalnej bryły, charakterystycznego planu, tradycyjnych motywów zdobniczych oraz powiązania z elementami zagospodarowania terenu (dziedziniec, ogród, ogrodzenie). Budynek zachował w dużym stopniu oryginalny układ i wystrój, co nadaje mu walor oryginalności i autentyzmu. Wartości historyczne budynku związane są z funkcjonującymi w jego murach instytucjami oraz historią szkolnictwa artystycznego na terenie Warszawy. Dodatkowo oryginalny plan budynku oraz jego lokalizacja, dokumentują myśl urbanistyczną dwudziestolecia międzywojennego oraz historię parcelacji i zabudowy części Warszawy pomiędzy ulicami Myśliwiecką, Hoene-Wrońskiego i Górnośląską. Budynek stanowi również cenny dokument rozwoju stołecznego budownictwa z okresu dwudziestolecia międzywojennego, łącząc w sobie cechy modernistyczne oraz tradycyjne, tym samym posiada walor naukowy jako przedmiot badań historii, architektury i sztuki. Nieruchomość jest również wartościowym dokumentem działalności projektowej polskiego architekta Kazimierza Tołłoczko, absolwenta Politechniki Lwowskiej, który do 1930 r. wykładał na Politechnice Warszawskiej i był członkiem SARP, a w 1934 r. jego prezesem. Był on mieszkańcem Kolonii Profesorskiej i autorem m.in. wielu projektów domów Kwaterunku Wojskowego i budynków mieszkalnych Kolonii Oficerskiej na Żoliborzu.

Decyzja nie jest ostateczna. Stronom przysługuje odwołanie do Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Agnieszka Żukowska
Rzecznik Prasowy
Mazowieckiego Wojewódzkiego
Konserwatora Zabytków