Pawilon Cepelii wpisany do rejestru zabytków

piątek, 08 lutego 2019 16:26

Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków - Jakub Lewicki - wpisał do rejestru zabytków nieruchomych pawilon handlowo-wystawienniczy „Cepelii” przy ul. Marszałkowskiej 99/101 w Warszawie.

Budynek został zaprojektowany jako główny salon ekspozycyjno-handlowy Centrali Przemysłu Ludowego i Artystycznego (CPLiA), zwanej „Cepelią”, powołanej do życia w 1949 roku jako instytucji zrzeszającej rozproszone spółdzielnie rzemiosła ludowego i artystycznego z terenu całego kraju. Do zadań centrali i jednostek terenowych należała organizacja tej dziedziny twórczości w Polsce, dystrybucja towarów i zleceń oraz działalność wystawiennicza. Zarazem jej działalność była przejawem włączania wytwórczości ludowej w upodobania estetyczne ówczesnych Polaków.

Pierwsze rysunki projektowe budynku autorstwa Zygmunta Stępińskiego pochodzą z 1961 roku, zaś ostateczny projekt zatwierdzono do realizacji w listopadzie 1962 roku. W kwietniu 1966 roku nastąpiło uroczyste otwarcie pawilonu. Stopniową rozbiórkę zlokalizowanych w tym miejscu kamienic przeprowadzono głównie w pierwszej połowie lat 50. XX wieku, co przy jednoczesnym poszerzeniu ulicy Marszałkowskiej stworzyło przestrzeń dla nowego opracowania architektonicznego. W intencji architekta wielka płaszczyzna elewacji równolegle projektowanego Hotelu „Metropol” stanowić miała tło dla lekkiej bryły filigranowego pawilonu. Jednocześnie tak pomyślane zestawienie kubatur, wraz z realizowaną w tym samym czasie zabudową Ściany Wschodniej, miało wykreować nowoczesne oblicze centrum stolicy w obrębie skrzyżowania głównych arterii komunikacyjnych miasta.

Dwukondygnacyjny obiekt otrzymał lekką, transparentną, asymetryczną bryłę, z górną kondygnacją nadwieszoną nad wycofanym na całym obwodzie parterem, który od frontu otrzymał schodkowy zarys elewacji. Wycofanie elewacji w poziomie przyziemia stworzyło dodatkowe możliwości ekspozycji towarów w kilku wolnostojących, niezachowanych gablotach. Ponadto przy pawilonie pierwotnie istniały dwa klomby oraz fontanna.

Budynek wzniesiono w lekkiej konstrukcji stalowej na siatce słupów z dachem zaopatrzonym w świetlik, opartym na dźwigarach kratowych. W większości konstrukcję wypełniono szklanymi ścianami kurtynowymi, a jedynie na fragmentach elewacji tylnej i bocznych wprowadzono odcinki nietransparentne. Surową architekturę pawilonu w narożniku północno-zachodnim ożywia kompozycja ceramiczna opracowana prawdopodobnie przez Stanisława Kucharskiego, wykonana z barwionych na lazurowy błękit, szkliwionych kafli z elementami reliefowej struktury o motywach geometrycznych lub przypominających archaizowane wątki figuralne. Każda z ręcznie wykonanych płytek zyskała unikatowy odcień i fakturę a całość zachowała się do dziś w dobrym stanie z niewielkimi ubytkami. Dekoracja była dziełem małopolskiej Spółdzielni Wyrobów Ceramicznych „Kamionka” z Łysej Góry, powołanej do życia w 1947 roku a od 1950 roku zrzeszonej w Cepelii, zaś od 1958 prowadzonej przez grupę artystów pod kierunkiem Krzysztofa Henisza. Działalność łysogórskiej spółdzielni opierała się w dużej mierze na autorskich projektach i stanowiła jedno z ciekawszych zjawisk panującej wówczas mody na ceramiczne dekoracje architektoniczne.

Dodatkowym elementem rozświetlającym pawilon w porze nocnej były dwa specjalnie zaprojektowane neony projektu Stępińskiego – zainstalowane od frontu i z boku napisy „Cepelia” w formie autorsko opracowanej pisanki oraz graficzny wizerunek kogutka na elewacji południowej, które złożyły się na powszechnie rozpoznawalny znak firmowy Cepelii. Ożywienie pawilonu reklamą świetlną wpisywało się w kolejny ważny trend epoki czyli tzw. neonizację centrum stolicy.

Większą część obydwu kondygnacji zajmował salon sprzedaży Cepelii. Dwukondygnacyjna przestrzeń, zaaranżowana zgodnie z trendami wystawienniczymi lat 60., mieściła łącznie 9 stoisk z różnorodnymi wyrobami rzemiosła prezentowanymi na lekkich półkach i regałach – na parterze meble, rzeźby, miniatury i tkaniny regionalne a także dział z upominkami, na piętrze głównie ceramika oraz wyroby ze słomy i wikliny. Obydwa poziomy sali sprzedażowej łączyły dwubiegowe schody wewnętrzne. W części południowej rozlokowano zaplecze socjalne oraz biura, na piętrze sąsiadujące z usytuowaną w tylnym narożniku tzw. poradnią plastyka.

Począwszy od l. 80 XX w. pawilon przeszedł szereg remontów związanych z adaptacją obiektu na potrzeby kolejnych najemców. Największe ingerencje polegały na powiększeniu powierzchni użytkowej parteru od strony ul. Nowogrodzkiej i częściowo Marszałkowskiej, która osłabiła efekt nadwieszenia górnej kondygnacji, przekomponowaniu wejścia od strony północnej oraz wprowadzeniu nowej okładziny elewacyjnej. Jednocześnie eksponowana lokalizacja obiektu, od lat 90. skutkowała okresowym a następnie trwałym przesłonięciem elewacji wielkoformatowymi reklamami oraz wprowadzaniem przestrzennych urządzeń reklamowych na dachu, zaburzających zarówno estetykę transparentnego pawilonu jak i jego filigranową sylwetkę. Budynek, mimo zintensyfikowanych w przeciągu ostatniego dwudziestopięciolecia ingerencji zachował najważniejsze komponenty i walory wynikające z pierwotnej koncepcji architektonicznej i funkcjonalnej.

Budynek ze swą lekką przejrzystą architekturą opartą na przemyślanej grze linii każdej z kondygnacji, dodatkowo rozświetlony neonami i ozdobiony kompozycją ceramiczną, wpisywał się w wizerunek stolicy lat 60. XX w., ukształtowany w oparciu o panujące trendy a także społeczną strategię ówczesnych władz. Jako jeden z modernistycznych obiektów handlowych wzniesionych w tym okresie, a zarazem jeden z nielicznych zachowanych do czasów obecnych, posiada szczególny walor dokumentacyjny. Stanowi ważny komponent dziedzictwa późnego modernizmu i zarazem istotny element tożsamości i historii powojennej Warszawy jako główny i najnowocześniejszy salon handlowo- wystawienniczy Centrali Przemysłu Ludowego i Artystycznego. Jednocześnie budynek w kształcie zaprojektowanym przez Zygmunta Stępińskiego prezentuje wartości artystyczne wynikające zarówno z jego formy architektonicznej jak i z opracowania towarzyszących jej elementów zdobniczych. Wysokie wartości prezentuje ceramiczna kompozycja o subtelnych niuansach kolorystycznych i fakturalnych. Jej obecność wpisuje się w swoisty fenomen ówczesnej polskiej sztuki użytkowej, jakim była szeroko stosowana plastyka architektoniczna. Dekoracje, przeważnie ceramiczne, były nie tylko efektownym dopełnieniem architektury oraz wnętrz gmachów publicznych, domów towarowych, kin czy kawiarni, lecz także sposobem angażowania rodzimego rzemiosła oraz artystów w inicjowane przez państwowe instytucje i zrzeszenia realizacje. W powyższe struktury funkcjonowania życia artystycznego wpisuje się także działalność Cepelii i zrzeszanych pod jej szyldem spółdzielni rękodzieła, w tym fenomen łysogórskiej wytwórni.

Fotografie:

1. Pawilon Cepelii, Zygmunt Stępiński, ze zbiorów Muzeum Warszawy, nr inw. MHW 6743/1/Pl.

2. Pawilon Cepelii, Zygmunt Stępiński, ze zbiorów Muzeum Warszawy, nr inw. MHW 6743/3/Pl

3. Kompozycja ceramiczna, wykonana z barwionych na lazurowy błękit, szkliwionych kafli, ze zbiorów WUOZ

4. Kompozycja ceramiczna, wykonana z barwionych na lazurowy błękit, szkliwionych kafli, ze zbiorów WUOZ

Dysponentem praw autorskich majątkowych do zdjęć 1 i 2 jest Muzeum Warszawy, nr licencji: CC BY-ND 4.0

Cenna pamiątka stanu wojennego wpisana do rejestru zabytków

poniedziałek, 04 lutego 2019 13:00

Dnia 29 stycznia 2019 roku Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków podpisał decyzję o wpisie do rejestru zabytków ruchomych województwa mazowieckiego dwóch symboli Solidarności Walczącej z lat 80. XX w., zlokalizowanych na południowej elewacji budynku wielorodzinnego przy ul. Promyka 3 w Warszawie.

Na południowej elewacji budynku przy ulicy Promyka 3 zachowały się dwa malowidła przedstawiające symbole kotwicy Solidarności Walczącej, w części zakryte wtórną warstwą malarską. Oba znaki przyjmują kształt uproszczonego wizerunku kotwicy z umiejscowioną w górnej części jej trzonu literą „S”. W obrębie opracowanych szerokimi pociągnięciami pędzla znaków graficznych widoczne są zacieki, świadczące o pośpiechu wykonawcy napisu. Graffiti jest pokryte prawdopodobnie cienką warstwą zaprawy cementowej w kolorze szarym i zamalowane białą farbą elewacyjną. Pod tą warstwą widoczny jest zarys malowanych symboli (prawy z nich jest lepiej widoczny). Obecnie oba symbole osłonięte są płytą z tworzywa sztucznego mocowaną w czterech punktach.

Ikoną oporu antykomunistycznego pojawiającą się w przestrzeni publicznej na terenie całej Polski został między innymi logotyp Solidarności Walczącej. Emblemat ten był malowany na murach oraz stanowił element wszelkich publikacji związanych z samą organizacją. Ideologicznie i graficznie stanowił on nawiązanie do Znaku Polski Walczącej, powszechnie stosowanego w czasie II wojny światowej. Na podstawie tego znaku, symbolizującego walkę z okupantem i nadzieję na zwycięstwo Polski, powstał symbol w kształcie kotwicy, z wkomponowanym inicjałem „S”, symbolizującym Solidarność. Był on rozpowszechniony w dwóch wariantach: bardziej rozbudowanym, składającym się z dwóch nałożonych na siebie wyodrębnionych części: kotwicy oraz wpisanego w jej trzon pełnego inicjału „S” i w formie zredukowanej, bardziej graficznej, stanowiącej syntetyczny znak płynnie przechodzących w siebie ww. elementów, gdzie esowato wygięty trzon kotwicy stanowi literę S. W przestrzeni miejskiej Warszawy już w 1982 roku pojawiały się malowane symbole Solidarności Walczącej. Przedmiotowa inskrypcja również powstała najpewniej w okresie stanu wojennego.

Antykomunistyczne napisy i symbole umieszczane w widocznych miejscach w przestrzeni publicznej, ze wzmożoną intensywnością powstały w latach 80. XX wieku, głównie podczas stanu wojennego (1981–1983). Symbole i slogany te były wyrazem protestu o charakterze politycznym skierowanym przeciwko totalitarnej władzy komunistycznej. Przedmiotowe inskrypcje solidarnościowe zlokalizowane na osiedlu Kępa Potocka wykonane zostały przez anonimowego twórcę w latach 80. XX wieku - najpewniej w okresie stanu wojennego. Podobne obiekty, jako tworzone nielegalnie i skierowane przeciw ówczesnej władzy państwowej były pośpiesznie zamalowywane i usuwane z przestrzeni publicznej. Omawiany obiekt również został zakryty warstwą kryjącą. Obecnie jest on w części odczyszczony z wtórnych nawarstwień. Uwidocznione w ten sposób emblematy stanowią cenny dokument ilustrujący etap rozwoju polskiej opozycyjnej walki politycznej tal 80. XX wieku, polegającej na manifestowaniu sprzeciwu skierowanego przeciw reżimowi władzy komunistycznej w przestrzeni publicznej. Ślady po akcie zamalowania obiektu również są świadkiem historii, stanowiącym przykład sposobów walki z opozycyjną agitacją polityczną. Omawiane graffiti jest unikalnym oryginalnie zachowanym tego typu obiektem w Warszawie. Wartość historyczna omawianego zespołu graficznego jest ogromna. Jest on świadkiem burzliwej polskiej historii lat 80. XX wieku oraz działań i deklaracji politycznej środowisk solidarnościowych i opozycji antykomunistycznej w Polsce, będąc tym samym wartościowym źródłem i pamiątką historyczną.

Dekoracje naścienne dawnej Wielobranżowej Szkoły Rzemiosł wpisane do rejestru zabytków

poniedziałek, 04 lutego 2019 11:40

W dniu 16 stycznia 2019 roku Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków podpisał decyzję o wpisie do rejestru zabytków ruchomych województwa mazowieckiego naściennych dekoracji malarskich i mozaiki autorstwa Gabriela i Hanny Rechowiczów, powstałych w 1968 roku, zlokalizowanych na elewacji szczytowej i we wnętrzach budynku dawnej Szkoły Rzemiosł – obecnie Zespołu Szkół nr 31 im. Jana Kilińskiego w Warszawie przy ul. Felińskiego 13

Dawna Wielobranżowa Szkoła Zawodowa (Szkoła Rzemiosł), położona przy ul. Felińskiego 13 w Warszawie, powstała w 1968 roku z inicjatywy Związku Izb Rzemieślniczych. Budowa obiektu została sfinansowana ze składek warszawskich rzemieślników. Szkoła została zbudowana w stylu powojennego modernizmu i stanowi świadectwo ówczesnych prądów architektonicznych. Architekt Mieczysław Gliszczyński, będący projektantem gmachu, przykładał dużą wagę do uzupełniania architektury elementami plastycznymi. Uwzględniał obecność dekoracji i wystroju wnętrz już na etapie wstępnej koncepcji. Nawiązywał współpracę z wybranymi plastykami i zlecał im aranżację konkretnych pomieszczeń czy płaszczyzn. Przy realizacji projektu Szkoły Rzemiosł Gliszczyński powierzył wykonanie kompozycji ściennych Gabrielowi i Hannie Rechowiczom, którzy wykonali kompozycje obejmujące malarstwo naścienne zlokalizowane we wnętrzu stołówki i na ścianach dwóch klatek schodowych oraz mozaiki usytuowane na jednej ze ścian holu i na ścianie szczytowej gmachu od strony ulicy Gen. Zajączka. Za powyższą realizację autorzy otrzymali w 1969 roku nagrodę Ministra Budownictwa i Przemysłu Materiałów Budowlanych.

Na dekorację północnej ściany szczytowej głównego korpusu szkoły składa się charakterystyczna dla twórczości Rechowiczów mozaika wykonana z kamieni oraz wkomponowanych pomiędzy nie płaszczyzn i guzowatych form cementowych. Pierwotnie mozaika była polichromowana. Obecnie w wyniku wymycia pigmentów przez czynniki atmosferyczne widoczne są jedynie ślady malatury (czerwienie, żółcienie oraz błękity).

Kompozycja mozaikowa, zrealizowana w mniejszej skali, zdobi wnętrze przedsionka szkoły. Jest to pejzażowo-abstrakcyjne przedstawienie z czarnym, malowanym masywem górskim umiejscowionym w dolnej partii i kompilacją barwionych błękitnych płaszczyzn zestawionych z fakturowymi, również polichromowanymi partiami wypełnionymi kamienną okładziną. Gdzieniegdzie widoczne są wkomponowane tessery. Dominują błękity, czernie i ochry.

Dziełem projektu Rechowicza są także malowidła zlokalizowane na ścianach dwóch otwartych klatek schodowych, usytuowanych na przeciwległych końcach korytarza. Kompozycje zaczynają się na wysokości pierwszego piętra i ciągną przez dwie kondygnacje. Składają się na nie wertykalne pasy i geometryzujące kształty barwnych płaszczyzn (biele, czernie, lazuryt, granaty i szarości). W trakcie jednego z remontów szkoły obie polichromie zostały przemalowane – barwy i układ elementów odtworzono według oryginalnej kolorystyki i wzoru.

Na wystrój plastyczny budynku składają się również dwa prostokątne malowidła usytuowane na zachodniej ścianie w pomieszczeniu stołówki, stanowiąc w jej przestrzeni wyraziste akcenty barwne. Utrzymane są one w tonacjach zimnych zieleni, błękitów, oraz brunatnych brązów i żółcieni. Oba malowidła posiadają podobną kompozycję i kolorystykę. Nawiązują do malarstwa sztalugowego Gabriela Rechowicza, charakteryzującego się surrealistyczną stylistyką. Obie malatury wyobrażają układ kul o zróżnicowanej wielkości, które wraz z trójkątnymi płaszczyznowymi formami zawieszone są w charakterystycznym dla całej twórczości malarskiej Rechowicza barwnym tle przenikających się świetlistych plam koloru.

Przedmiotowe barwne i fakturalne kompozycje naścienne stanowią akcent wizualny, wzbogacający i urozmaicający surową formę architektoniczną szkoły. Prace Rechowiczów w Szkole Rzemiosł charakteryzują się indywidualnym wyrazem artystycznym i wysoką jakością wykonania, co jest nośnikiem niezaprzeczalnych wartości artystycznych, zarówno poszczególnych kompozycji jak i całego wystroju szkoły, potraktowanego jako zespół. Dekoracja plastyczna stanowi integralny element budynku, będąc istotnym składnikiem projektu i realizacji. Została rozplanowana celowo i konsekwentnie w celu dynamizacji przestrzeni architektonicznej obiektu. Forma każdego z przedstawień projektowanych przez Rechowicza dla gmachu szkoły ma inny charakter zarówno stylowy jak i wizualny, tworząc różnorodne efekty w powiazaniu z przestrzenią i dyspozycją powierzchni przeznaczonych do dekoracji. Realizacja ta stanowi cenny dokument ilustrujący etap rozwoju polskiej plastyki i sztuki użytkowej w latach 60. XX wieku, powstającej w przestrzeni publicznej. Na przełomie lat 50. i 60. Rechowiczowie wykonali wielkoformatowe naścienne dekoracje plastyczne m.in.: w hotelu Bristol, w Domu Chłopa, we wnętrzu Supersamu czy zewnętrzną dekorację gmachu basenu Legii. Stworzyli indywidualny styl o rozpoznawalnych cechach. W realizacjach tych posługiwali się różnorodnymi technikami rzeźbiarskimi, mozaikowymi i malarskimi, często łącząc je w obrębie jednego dzieła. Oryginalnego charakteru ich kompozycjom nadawał rodzaj użytego materiału - rzeczne otoczaki, płytki lub odpady ceramiczne, które scalone cementową zaprawą i polichromowane tworzyły abstrakcyjny relief. Mozaiki wykonywane były w tradycyjnej technice alla prima – w wilgotnym cemencie.