Zabudowa dawnej Wytwórni Amunicji Nr 1 przy ul. J. Waldorffa w Warszawie trafiła do rejestru zabytków

wtorek, 16 lutego 2021 10:06

Podjąłem decyzję o wpisie do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego historycznego zespołu budowlany dawnej Wytwórni Amunicji Nr 1 położonego przy ul. J. Waldorffa oraz budynku administracyjnego przy ul. Waldorffa 22 w Warszawie, z uwagi na zachowane wartości historyczne, artystyczne i naukowe.

Na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z 22 kwietnia 1927 r. (Dz.U. nr 43 poz. 382) utworzone zostało Przedsiębiorstwo Państwowe Wytwórnie Uzbrojenia, którego częścią stał się zakład przy ul. J. Waldorffa. Wytwórnia Amunicji nr 1 zajmowała 64 hektary, mieściła się w zmodernizowanych w latach 1924 1927 pomieszczeniach pofortecznych oraz w nowych budynkach wzniesionych wg projektu koncepcyjnego autorstwa Aleksandra Sygietyńskiego. Znajdująca się po stronie wschodniej zabudowa mieszkaniowa podzielona została na dwie części: po stronie południowej ul. J. Waldorffa, wzdłuż założonej na łuku linii kolejowej wzniesiono cztery budynki mieszkalne przeznaczone dla majstrów (ob. ul. Waldorffa 33, 35, 35A, 35B), po stronie północnej zaplanowano budynki dla oficerów (ob. ul. J. Waldorffa 24, 28, 30, oraz niezachowany budynek nr 32). Zabudowa ta, zaznaczona na planie sytuacyjnym autorstwa Aleksandra Sygietyńskiego (CAW I.362.1.241) powstała przed 1927 r. i charakteryzuje się jednorodną stylistyką.

Zabudowa mieszkaniowa dla oficerów składała się z 5 budynków oraz placu z owalnym zieleńcem pośrodku i siatki brukowanych jezdni. Od strony wschodniej wzniesiony został budynek nr 22 pełniący funkcje administracyjne, potocznie określany mianem „willi generalskiej”, po przeciwnej stronie znajduje się największy z całego zespołu domów mieszkalnych budynek nr 28. Po wschodniej i zachodniej stronie wzniesiono domy nieco mniejsze, o analogicznej formie czerpiącej z architektury dworkowej. Od strony zachodniej, za budynkiem nr 28 zaplanowano tereny ogrodowe, z aleją od strony ul. J. Waldorffa, przy której wzniesiono piąty budynek oficerski (ob. nie istnieje). Naprzeciwko znajdowała się niewielka elektrownia i budynki techniczne. Zabudowa gospodarcza znajdowała się także przy budynkach oficerskich. Od strony wschodniej, przy wjeździe na teren mieszkaniowo-zakładowy wzniesiono niewielkie budynki wartowni nr 29 (po stronie południowej) i portierni z jadalnią nr 20 (po stronie północnej). W 1927 r. budynek przy ul. J. Waldorffa 22 został rozbudowany wg projektu A. Sygietyńskiego o południowe skrzydło, prawdopodobnie w tym czasie rozbudowano także budynek d. portierni.

W latach trzydziestych zabudowę warsztatów zagęszczono, odstępując od projektu Sygietyńskiego, a nowe budynki otrzymały formę modernistyczną. Po 1933 r. wybudowane zostały budynki nr 31, 34, 37 i 39. Pierwszy z nich projektu Józefa Krupy pełnił funkcję świetlicy i kąpieliska, drugi przeznaczony był na odbiory sprzętu, trzeci zaprojektowany został jako Budynek Administracji Ogólnej i Technicznej. W budynku nr 39 mieściła się stołówka robotnicza. W tym także czasie w południowo-wschodniej części założenia fabrycznego wzniesiono halę produkcyjną (ob. adres ul. ks. Bolesława 1/3, Wojskowe Zakłady Lotnicze nr 4, budynek nr 5) oraz znajdujący się po jej południowej stronie budynek warsztatowy (ob. adres ul. ks. Bolesława 1/3, Wojskowe Zakłady Lotnicze nr 4, budynek nr 12).

Na początku lat 30. XX w. na terenie zakładów rozpoczął działalność Sportowy Związek Strzelecki „Fort Bema”, zrzeszający pracowników Wytwórni Amunicji nr 1. Dotowany przez kierownictwo zakładów klub prowadził sekcje piłki nożnej, tenisa, gier sportowych, atletyczną, lekkoatletyczną, bokserską, wodną, morską, kolarską, narciarską, szybowcową i szachową. Największe sukcesy osiągała sekcja piłki nożnej, która do 1939 r. uważana była za jeden z najsilniejszych zespołów warszawskich. Równie silna była sekcja kolarska, której zawodnicy należeli do kadry narodowej, a jeden z jej członków, Stanisław Wasilewski zdobył Mistrzostwo Polskie w kolarstwie szosowym. Na potrzeby sekcji na terenie zakładu utworzono 2 korty tenisowe, 2 boiska piłkarskie z bieżnią żużlową, halę sportową oraz boiska do koszykówki i siatkówki.

Wytwórnia do 1938 r. zatrudniała ponad 1700 pracowników, produkowała amunicję karabinową, pociski artyleryjskie, granaty ręczne oraz zapalniki. Był to jednocześnie zakład doświadczalny bezpośrednio podlegający Ministerstwu Spraw Wojskowych, którego celem było prowadzenie eksperymentów w zakresie zastosowania elementów zastępczych do pocisków i granatów oraz testowanie nowych mieszanek wybuchowych do amunicji artyleryjskiej. Wytwórnia Amunicji nr 1 była jednym z najlepiej uzbrojonych fortów warszawskich. Fort Bema, którego bronił 144 Pułk Piechoty dowodzony przez majora Bronisława Wadasa pozostał niezdobyty do czasu kapitulacji Warszawy. W październiku 1939 r. zabudowania Wytwórni Amunicji nr 1 zajęte zostały przez Niemców, którzy ulokowali tam zakłady naprawcze oraz magazyny amunicji. Mimo próby ataku na Fort w czasie Powstania Warszawskiego nie został on zdobyty i stanowił jeden ze skrajnych punktów obronnych „Festung Warschau”. Po 1945 r. na terenie fortu funkcjonował czasowo obóz jeniecki, a następnie obszar ten wraz z zabudową d. Wytwórni Amunicji nr 1 przeszedł we władanie Wojska Polskiego.

Przedmiotowy zespół stanowi na terenie Warszawy unikatowy przykład zabudowy o charakterze powojskowym, obejmującej czytelny do czasów współczesnych kompleks administracyjny i mieszkaniowo-rekreacyjny. Lokalizacja i plan zespołu zdeterminowane zostały w dużym stopniu przez sąsiedztwo dawnego carskiego fortu, definiując tym samym na nowo jego dawne przedpole i utrwalając strategiczne znaczenie z punku widzenia obronności. Zespół zaprojektowany został w dwóch etapach dokumentujących rozwój przestrzenny okolicy i zmiany w podejściu zarówno do stylistyki budynków jak i potrzeb funkcjonalnych. Pierwszy etap rozbudowy zespołu z lat 1925-1927 jest cennym przykładem działalności projektowej warszawskiego architekta Aleksandra Sygietyńskiego, jednego z czołowych twórców współpracujących z Wojskiem Polskim przy modernizacji istniejącej i projektowaniu nowej zabudowy o charakterze mieszkaniowym, administracyjnym i technicznym w dwudziestoleciu międzywojennym. Projekt obejmował budowę osiedli mieszkalnych dla oficerów i majstrów oraz wzniesienie zabudowy warsztatowej i fabrycznej w starannie zakomponowanym układzie urbanistycznym, z promienistymi i założonymi na łuku alejami i komponowanej zieleni. Pomimo, iż koncepcja ta została zrealizowana tylko częściowo, jej czytelnym elementem jest zachowana do dnia dzisiejszego zabudowa po północnej stronie ul. J. Waldorffa (nr 20, 22, 24, 28, 30) oraz po stornie południowej (nr 29, 33, 35, 35A, 35B).

Zabudowa wznoszona w drugiej fazie cechuje modernistyczna szata architektoniczna. Nowe budynki (nr 31, 34, 37) swoją skalą i gabarytami wpisywały się w zastany kontekst urbanistyczny, zlokalizowane zostały w większości w miejscach istniejącej lub planowanej w pierwszej fazie zabudowy, jednak ich funkcja i wygląd odpowiadały gustom zmieniającej się epoki. Każdy z budynków otrzymał indywidualną formę architektoniczną. Rozczłonkowana bryła dawnej świetlicy z charakterystyczną wieżą zegarową (nr 31) to rzadki na ternie miasta przykład modernistycznego budynku sportowo-rekreacyjnego, o indywidualnej i przemyślanej formie. Wyjątkowy charakter mają również budynki administracyjne (nr 34, 37), o surowej a jednocześnie klasycznie zakomponowanej bryle, podkreślonej za pomocą przemyślanego detalu architektonicznego (maszty flagowe, zdwojone filary, płaskorzeźbiona płycina).

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków

Cenna pamiątka Powstania Warszawskiego w rejestrze zabytków

piątek, 12 lutego 2021 09:42

Postanowiłem wpisać do rejestru zabytków ruchomych województwa mazowieckiego napis upamiętniający Antoniego Szczęsnego Godlewskiego, pseudonim „Antek Rozpylacz”, wykonany w 1945 r., znajdujący się na ścianie oficyny tylnej kamienicy przy ul. Brackiej 5 w Warszawie.

Na ścianie oficyny w podwórzy przy ul. Brackiej 5 zachował się pamiątkowy napis pisany majuskułą: „ANTEK ROZPYLACZ / POCHOWANY ZOSTAŁ NA CMENTARZU / POWĄZKI-WOISKOWE”, wykonany w 1945 r. przez Anielę Godlewską – matkę Antoniego Godlewskiego. Namalowany białą farbą zajmuje pole o wymiarach ok. 50 x 150 cm. Podłoże inskrypcji stanowi tynk wapienno piaskowym położony na murze ceglanym.

Antoni Szczęsny Godlewski urodził się w 1923 r w Warszawie. Podczas okupacji studiował na Tajnej Politechnice Warszawskiej. Walczył w Powstaniu Warszawskim w stopniu kaprala w batalionie szturmowym Korpusu Bezpieczeństwa [KB] „Sokół” [I Obwód "Radwan" (Śródmieście) Warszawskiego Okręgu Armii Krajowej - 2. Rejon "Litwin"]. Pseudonim „Antek Rozpylacz” związany był z używanym przez niego uzbrojeniem - pistoletem automatycznym marki Sten – zwanym potocznie w okresie Powstania Warszawskiego „rozpylaczem”. Wiele relacji związanych z powstańcem - dotyczących między innymi jego bojowej skuteczności i odwagi - utrwalonych zostało na taśmach Archiwum Historii Mówionej Muzeum Powstania Warszawskiego. Antoni Szczęsny Godlewski poległ 8 sierpnia 1944 r. w Alejach Jerozolimskich i został pochowany w powstańczej mogile na terenie podwórza przy ul. Brackiej 5. W konspiracyjnym periodyku z dnia 13 sierpnia 1944 r. zamieszczony zostało wspomnienie po Antku Rozpylaczu oraz relacja z pogrzebu: „9 sierpnia pochowali szturmowcy z grupy Sokoła najdzielniejszego ze swoich – Antka Rozpylacza. Ruchliwy jak iskra, wytrzymały jak stal i bezprzykładnie odważny, był ze swoim stenem wszędzie.” („Antek Rozpylacz…” [w:] „Biuletyn Informacyjny” nr 50-257 z 13 sierpnia 1944 r. s. 2). 2 października 1944 r. Antoni Szczęsny Godlewski został odznaczony Orderem Virtuti Militari V klasy oraz Krzyżem Walecznych. Na wniosek rodziny w sierpniu 1945 r. dokonano ekshumacji zwłok, które przeniesiono na Cmentarz Wojskowy na Powązkach (kwatera A-17).

Zachowany napis posiada istotne wartości historyczne jako autentyczna pamiątka Powstania Warszawskiego, związana ponadto z jednym z najbardziej znanych uczestników tegoż powstania. Inskrypcja stanowi źródło historyczne dotyczące walk z okresu Powstania Warszawskiego w tym rejonie. Napis jest symbolicznym uhonorowaniem pamięci wybitnej postaci Antoniego Szczęsnego Godlewskiego, który stał się ikoną bohaterskiej młodzieży powstańczej: „Szczególny mir zdobył sobie Antek swą nadzwyczajną fantazją żołnierską i dzielnością”. („Antek Rozpylacz…” [w:] „Biuletyn Informacyjny” nr 50-257 z 13 sierpnia 1944 r., s. 2). O randze i wyjątkowości obiektu świadczy fakt, iż znajduje się w faktycznym miejscu pierwotnego pochówku powstańca (w wielu podwórzach kamienic w tym rejonie znajdowały się mogiły powstańców). Pozostawienie i ochrona napisu in situ, w jego oryginalnym otoczeniu, jest szczególnie istotna ze względu na zachowanie historycznej wiarygodności tego miejsca. Omawiane miejsce pamięci posiada duże znaczenie dla środowiska kombatanckiego i mieszkańców Warszawy - odbywają się w tym miejscu m.in. uroczystości związane z wybuchem Powstania Warszawskiego. Ochrona prawna obiektu leży w interesie społecznym definiowanym jako kultywowanie pamięci o jednym z najważniejszych wydarzeń w historii Warszawy oraz materialnych pamiątek związanych z jego uczestnikami.

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków

Dotacje MWKZ 2021

poniedziałek, 01 lutego 2021 10:32

Od 1 do 28 lutego 2021 r. można składać wnioski na dotacje na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków.

Wszystkie informacje o dotacjach znajdują się na naszej stronie w zakładce dotacje. Serdecznie zapraszamy do zapoznania się z ich treścią.