Unikatowa dekoracja mozaikowa Dworca Warszawa-Śródmieście w rejestrze zabytków

środa, 09 grudnia 2020 12:51

Postanowiłem wpisać do rejestru zabytków ruchomych województwa mazowieckiego zespół dekoracji mozaikowych autorstwa Wojciecha Fangora, znajdujących się w podziemnej części Dworca Warszawa-Śródmieście przy Al. Jerozolimskich 50, z uwagi na ich wartości artystyczne i naukowe. Niniejszym wpisem objęto 52 mozaiki sufitowe zlokalizowane nad trzema peronami oraz 27 mozaik ściennych zlokalizowanych w holach i pomieszczeniach dawnych poczekalni wzdłuż peronów bocznych oraz w przejściach na peron środkowy.

Projekt aranżacji i wykończenia podziemnej części Dworca Warszawa-Śródmieście opracował zespół Zakładów Artystyczno-Badawczych Akademii Sztuki Pięknych pod kierunkiem Jerzego Sołtana i Zbigniewa Ihnatowicza na zlecenie Biura Projektów Budownictwa Kolejowego. Autorem całościowej koncepcji abstrakcyjnych kompozycji mozaikowych był Wojciech Fangor. Dekoracje opracowane zostały również przez Stanisława Kucharskiego, przy współpracy Violi Damięckiej i Jolanty Bieguszewskiej. Wszystkie mozaiki składają się ze szkliwionych elementów ceramicznych o wymiarach 4 x 3 cm wykonanych w zakładach Fajansu we Włocławku, częściowo przy użyciu barwników importowanych z Włoch, a za proces technologiczny i ostateczną formę ceramiki odpowiedzialni byli Lechi Helena Grześkiewiczowie. Część dekoracji nosi sygnatury wytwórni: „ZAKŁADY / FAJANSU / WŁOCŁAWEK”.

Na dekorację mozaikową dworca składają się dwa zespoły – mozaiki podstropowe zlokalizowane nad trzema peronami oraz mozaiki ścienne wkomponowane w pionowe szczeliny ścian pomiędzy płytami okładziny kamiennej. Według przyjętego schematu czerwień, oranż i żółcień sygnalizować miały kierunek wschodni, zaś błękit i zieleń – kierunek zachodni. W ten sposób dekoracje wspomagały orientację w przestrzeni i prowadziły podróżnych poprzez trasy komunikacyjne w obrębie dworca. Dla przełamania zbyt jednolitych tonacji w poszczególnych strefach wprowadzono również elementy kontrastowe. Wyjątkowo nad peronem środkowym, obsługującym pasażerów wysiadających, rytm mozaik zmienia się w połowie długości peronu z tonacji czerwonej na niebieską.

W ceramicznych kompozycjach dostrzec można echa malarskich poszukiwań Wojciecha Fangora – artysty, którego twórczość sytuuje się w międzynarodowym nurcie sztuki optycznej (op-art). Schemat kompozycyjny dekoracji wykazuje pokrewieństwo z obrazami powstającymi od końca lat 50., w których charakterystyczny efekt wibracji kolorystycznej artysta uzyskiwał poprzez płynne przejścia pomiędzy barwami nanoszonymi w układzie koncentrycznym bądź falistym. Powyższe doświadczenia malarskie Fangora w powiązaniu z badaniami nad percepcją ruchu podejmowanymi w Zakładach Artystyczno-Badawczych, złożyły się na nowatorski zamysł zintegrowania dekoracji z przestrzenią dworca. W zamierzeniu projektantów mozaiki miały być narzędziem oddziaływania wizualnego, zarówno na podróżnych przebywających na stacji, jak i oglądających dekoracje ścienne z okien poruszającego się pociągu.

Wpisane do rejestru zabytków dekoracje mozaikowe Dworca Warszawa-Śródmieście stanowią dzieło zespołu Zakładów Artystyczno-Badawczych Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, którego realizacje są niezwykle oryginalnym zjawiskiem na tle osiągnięć krajowej architektury l. 50 i 60. XX wieku. Zespół ASP skupiał wybitne osobowości polskiej architektury, sztuki i wzornictwa, co znalazło wyraz w jakości i nowatorstwie zrealizowanego projektu, uwzględniającego koncepcję materiałowo-estetyczną dekoracji, ich oświetlenia, informacji wizualnej, jak również studia kinetyczno-wizualne. Zarazem, z uwagi na nikły stopień zachowania najważniejszych realizacji tej grupy, a w szczególności plastycznych rozwiązań wnętrz, przedmiotowy zbiór dekoracji stanowi unikat o dużej wartości poznawczej. Starannie przemyślane pod względem formalnym kompozycje mozaikowe, o zniuansowanych, różnorodnych zestawieniach kolorystycznych, prezentują niezaprzeczalne wartości artystyczne. Mozaiki nie tylko indywidualizują i ożywiają poszczególne sektory dworca, ale również podkreślają klarowną strukturę jego wnętrza i pozwalają na lepszą orientację w przestrzeni. Powyższa koncepcja, związana z próbami całościowego komponowania bodźców wizualnych, podnosi walory estetyczne i naukowe aranżacji, będąc przejawem nowoczesnego, interdyscyplinarnego podejścia do projektowania w środowisku ASP. Powstanie dekoracji obrazuje zarazem złożony proces realizacyjny, w który zaangażowani byli wybitni twórcy specjalizujący się w rozmaitych dziedzinach – m.in. Wojciech Fangor, jedna z najwybitniejszych indywidualności powojennej sztuki, czy Helena i Lech Grześkiewiczowie, cenieni twórcy plastyki monumentalnej.

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków

Cenny otwocki pensjonat został wpisany do rejestru zabytków

czwartek, 03 grudnia 2020 13:36

Podjąłem decyzję o wpisie do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego willi drewnianej (dawnego pensjonatu), położonego przy ul. Marii Konopnickiej 12/14 w Otwocku, z uwagi na zachowane wartości artystyczne, historyczne i naukowe obiektu.

W dwudziestoleciu międzywojennym Otwock był jednym z największych uzdrowisk nizinnych w Polsce. Uzdrowiskowy charakter miejscowości zapewniały państwowe i prywatne sanatoria, pensjonaty oraz kwatery dla kuracjuszy. Jednym z takich budynków była d. willa drewniana położona przy ul. M. Konopnickiej 12/14 (dawna nazwa hipoteczna Willa Dorzmino). Budynek funkcjonował także pod nazwą „Leonówka”, a później jako pensjonat „Eden”, „Europa” i „Atlantic”.

Budynek został wzniesiony po 1906 r. w południowo-wschodniej części miasta, w kwartale ulic M. Konopnickiej, J. Piłsudskiego (d. Królewska), J. Kurnakowicza (d. Piękna) i H. Cybulskiego (d. Wólczyńska). Był to wówczas jeden z kilku budynków znajdujących się na podłużnej, prostokątnej działce o nr 4. W 1919 r. posesja została zakupiona przez małżeństwo Stefana i Stanisławę Jankowskich, którzy zachowali jej pierwotny sposób zagospodarowania. Pierwsza rozbudowa budynku nastąpiła w latach 1923-1924, kolejna w latach 1927-1928. Zachowana dokumentacja archiwalna pozwala na odczytanie kolejnych faz rozbudowy obiektu.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego budynek użytkowany był jako pensjonat, początkowo najprawdopodobniej znany pod nazwą „Patria”. W 1925 r. w budynku mieścił się prowadzony przez Zofię Ajzensztadt pensjonat dla ludności żydowskiej „Eden”, następnie pensjonat „Europa” (1938). W 1939 r. jako właściciel pensjonatu noszącego wówczas nazwę „Atlantic” podawany jest J. Rubin. W ogłoszeniach podkreślano nowoczesność budynku – słoneczne pokoje, tarasy, własny park, dostęp do bieżącej wody, elektryczności, kuchnię serwującą wykwintne i dostosowane do diety i wyznania potrawy. Podkreślano także walory otoczenia budynku usytuowanego „w pięknych lasach między Otwockiem i Śródborowem”. Budynek przetrwał II wojnę światową bez większych zniszczeń. W 1947 r. nieruchomość została zakupiona z przeznaczeniem na dom zakonny i użytkowana w ten sposób do początku XXI w.

Budynek przy ul. M. Konopnickiej posiada istotne walory artystyczne jako indywidualnie zaprojektowane dzieło architektury uzdrowiskowej wzniesionej w I poł. XX w. Przedmiotowy budynek to cenny przykład drewnianej zabudowy o reprezentacyjnym charakterze i znacznych gabarytach (trzy kondygnacje mieszkalne), usytuowanej w pierwotnym leśno-ogrodowym otoczeniu typowym dla architektury uzdrowiskowo-letniskowej Otwocka. Nieruchomość dzięki zachowanej koncepcji przestrzennej oraz oryginalnej substancji budowlanej stanowi wartościowy przykład obiektu łączącego cechy architektury uzdrowiskowej z potrzebami funkcjonalnymi prywatnego pensjonatu.

Jednocześnie dawny pensjonat przy ul. M. Konopnickiej 12/14 wyróżnia się na tle istniejącej zabudowy drewnianej miasta. Wydłużona bryła flankowana bocznymi ryzalitami, wejście usytuowane w osi środkowej, mansardowa forma dachu, czerpią z reprezentacyjnej architektury murowanej, której formy zaadaptowane na potrzeby budownictwa drewnianego zyskały nowy wymiar estetyczny i wizualny. Forma architektoniczna budynku odzwierciedla luksusowy jak na owe czasy standard pensjonatu, a jednocześnie doskonale wpisuje się w uzdrowiskowy charakter Otwocka. Charakter budynku odzwierciedla również jego wnętrze z czytelnym układem funkcjonalno-przestrzennym z podziałem na części wspólne i pomieszczenia mieszkalne (dawne pokoje pensjonatu). Pomimo modernizacji budynku wewnątrz zachowały się elementy pierwotnego wystroju, m.in. drewniana balustrada klatki schodowej, stolarka drzwiowa, piece ceramiczne, sztukaterie.

Budynek przy ul. M. Konopnickiej w Otwocku stanowi świadectwo rosnącej popularności miasta jako uzdrowiska i wynikającej z tego potrzeby zwiększania liczby kwater dla kuracjuszy i letników, m.in. przez rozbudowę istniejących pensjonatów. Jedocześnie proces ten przeprowadzano z poszanowaniem historycznej struktury budynku oraz zachowaniem charakteru zagospodarowania działki (tereny zieleni leśnej i komponowanej). Stosunkowo częste zmiany najemców, o czym świadczą kolejne nazwy pensjonatu, stanowią świadectwo dynamiki rozwijającego się uzdrowiska oraz łączą go z dziejami ludności żydowskiej, która dominowała wśród właścicieli pensjonatów i kuracjuszy. Dzięki temu, iż po wojnie budynek użytkowany był przez zgromadzenie zakonne, zachował on w niemal niezmienionym kształcie pierwotny wygląd oraz historyczny układ funkcjonalno-przestrzenny.

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków

Aleja Zasłużonych Cmentarza Powązkowskiego w rejestrze zabytków

poniedziałek, 30 listopada 2020 13:57

Podjąłem decyzję o wpisie do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego Alei Zasłużonych, położonej na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie, z uwagi na szczególną wartość historyczną w wymiarze narodowym oraz wybitne walory artystyczne. W 1965 roku Konserwator m.st. Warszawy wpisał do rejestru zabytków teren Cmentarza Powązkowskiego z budynkami i pomnikami (ul. Powązkowska). Pomimo całościowej ochrony nekropolii kolejnymi decyzjami tegoż organu zostały indywidualnie wpisane obiekty architektoniczne o szczególnej wartości zlokalizowane na terenie cmentarza: kościół pw. św. Karola Boromeusza oraz katakumby. Ponadto w 2009 r. Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków wpisał do rejestru ogrodzenie cmentarza. Do zbioru tego z uwagi na szczególną wartość symboliczną i kompozycyjną niniejszym dołączyła również Aleja Zasłużonych.

Aleja Zasłużonych wytyczona została w okresie międzywojennym na tyłach budynku kolumbarium (katakumb). Powiązanie założenia z dominantą architektoniczną kolumbarium zdeterminowało przebieg Alei i wytyczyło kierunek jej rozwoju. Nową reprezentacyjną aleję zapoczątkował w 1925 r. grób Władysława Reymonta, zlokalizowany na zachodnim krańcu ściany katakumb (aut. nagr. inż. Konstanty Sylwin Jakimowicz, wyk. Jan Fedorowicz). Stanowił on zalążek Alei Zasłużonych. Ranga pochówków zlokalizowanych przy katakumbach była wysoka, wzrosła jeszcze dzięki grobowi znamienitego literata i noblisty, który dodatkowo nobilitował to miejsce. Świadczą o tym zwroty używane w ówczesnej prasie określające lokalizację pochówków kolejnych zasłużonych osób, które spoczęły w Alei (ppłk Zycha-Płodowskiego, Artura Oppmana): „miejsc[e] wiecznego spoczynku – przy katakumbach, obok grobu ś.p. Wł. St. Reymonta” („Polska zbrojna”, 15 maja 1927 r., s. 8), „za katakumbami, na kwaterze zasłużonych, (…) obok grobu Reymonta” („Kurier Warszawski”, 7 listopada 1931 r., s. 12). Pomiędzy 1925 a 1932 rokiem nastąpił rozwój idei honorowych pochówków w tym rejonie i ustalenie nazwy Alei Zasłużonych. W 1932 opisując pogrzeb lotników Żwirki i Wigury, którzy zginęli tragicznie w wypadku samolotowym używano już terminu „Aleja Zasłużonych”: „Mogiły lotników zajmują trzecie i czwarte miejsce w Alei Zasłużonych” („Polska Zbrojna” 16 września 1932 r., s.1).

Obecnie w Alei Zasłużonych pochowanych jest ponad sto wybitnych postaci. Ostatnią kwaterę zajmuje nagrobek Jadwigi Smosarskiej-Protassewicz z 1971 roku (aut. nagr. Władysław Jodkiewicz), ale są też obecne pochówki późniejsze, wkomponowywane wtórnie pomiędzy istniejącymi pomnikami. Wobec powyższego pierwotny porządek chronologiczny pochówków w wielu wypadkach jest zaburzony. W grobach spoczęli także bliscy pochowanych tu osób. Pogrzeby wielu osób pochowanych przy Alei Zasłużonych były relacjonowane obszernie na łamach prasy. Do najbardziej podniosłych uroczystości pogrzebowych należały pochówki Reymonta (1925 r.), Franciszka Żwirki oraz Stanisława Wigury (1932 r.) czy Jana Kiepury (1963 r.). W Alei znajdują się groby m.in.: artystów plastyków - Henryka Grunwalda, Władysława Skoczylasa, Alfreda Wierusza Kowalskiego, Felicjana Szczęsnego Kowarskiego, Henryka Kuny, Jana Szczepkowskiego, Wiesława Müldner-Nieckowskiego, Jana Bułhaka (fotografa), literatów - Marii Rodziewiczówny, Marii Dąbrowskiej, Artura Oppmana, Leopolda Staffa i Stanisława Dygata, Pawła Jasienicy, aktorów - Ireny Solskiej, Stefana Jaracza, Dobiesława Damięckiego, Mieczysławy Ćwiklińskiej, Kaliny Jędrusik i Jadwigi Smosarskiej, architekta -Bohdana Pniewskiego, muzyków - Witolda Małcużyńskiego i Stanisława Szpinalskiego (pianiści), śpiewaka Jana Kiepury, pierwszego dyrygenta Filharmonii Narodowej Emila Młynarskiego. Spoczęli tu także profesorowie i zasłużone dla nauki osobistości: Mieczysław Orłowicz (krajoznawca), Andrzej Sołtan (fizyk atomista), Jan Piotrowski (geodeta), Konstanty Laider (chemik), Wacław Sierpiński (matematyk), Tadeusz Manteuffel (historyk mediewista), Michał Walicki (historyk sztuki).

Aleję Zasłużonych uzupełniły symboliczne tablice. Pod koniec lat 40. XX w. została wystawiona tablica ku czci pomordowanych przez hitlerowców harcerzy 5 Warszawskiej Drużyny. W 1989 r. pośrodku muru pojawiała się monumentalna kompozycja plastyczna upamiętniająca nazwiska dziesięciu przywódców Podziemnego Państwa Polskiego z czasów II wojny światowej. W obszarze Alei znalazły się także symboliczne groby Stefana Starzyńskiego i Ignacego Mościckiego. W 1990 r. dzięki staraniom m.in. Społecznego Komitetu Opieki nad Starymi Powązkami spoczęły tu prochy Hanny Ordonówny, pochowanej tu w hołdzie jej zasług przy ratowaniu polskich dzieci wywiezionych po 1940 r. do Związku Radzieckiego. Najnowsze nagrobki pochodzą z lat 2016-2020 (nagrobek Wojciecha Młynarskiego, Bogusława Kaczyńskiego i Zbigniewa Łapińskiego).

Wykonawcami bądź projektantami wielu nagrobków zlokalizowanych przy Alei Zasłużonych są wybitni polscy artyści plastycy: Franciszek Strynkiewicz (nagr. Żwirki i Wigury, 1932 r.), Barbara Zbrożyna (nagr. Alfreda Wierusz- Kowalskiego, malarza, 1936 r.; oraz Janusza Wierusz-Kowalskiego, harcmistrza, 1963 r.), Stanisław Sikora (pomnik nagr. Stafana Jaracza, 1945 r.), Zofia Trzcińska-Kamińska (nagr. Zygmunta Kamińskiego, 1969 r.), Gustaw Zemła (nagr. Andrzeja Pronaszko, 1961), Jan Szczepkowski (nagr. Leopolda Staffa, 1957 r.), Wiesław Müldner-Nieckowski (nagr. Ireny Solskiej z płaskorzeźbionym tondem, 1958r.), Marian Wnuk (nagr. Marii Dąbrowskiej, 1965 r.), Bohdan Pniewski (nagr. Stefana Starzyńskiego). Według projektu Ludwiki Nitschowej powstał nagrobek uznanego historyka Tadeusza Manteuffela (1970 r.). Na grobie Jana Szczepkowskiego powstała kopia jego drewnianej rzeźby przedstawiającej anioła wykonanej w kamieniu przez Zofię i Karola Tchorków. Posąg anioła, zdobiący grób Stanisława Batyckiego (po 1946 r.) jest kopią popularnego w sztuce sepulkralnej Europy przedstawienia, którego pierwowzór autorstwa A. Fiebigera powstał ok. 1907 r. Ponadto wartość artystyczna zespołu nagrobków znajdujących się przy Alei podnoszą brązowe medaliony portretowe wykonane również przez wybitnych artystów: medalion Władysława Reymonta (aut. Leon Szacsznajder [Szatzsznajder], 1925), Mieczysławy Ćwiklińskiej (aut. Stanisław Lisowski, 1972 r.), Jana Kiepury (aut. Wiktoria Czechowska-Antoniewska, 1989 r.), Michała Walickiego (aut. Jerzy Jarnuszkiewicz, 1967 r.).

Samoistna wartość Alei Zasłużonych jest na tyle duża, iż obok innych indywidualnie chronionych komponentów Cmentarza Powązkowskiego, zasługuje ona na wpis do rejestru zabytków jako miejsce o szczególnej wartości historycznej w wymiarze narodowym oraz samodzielnych walorach artystycznych (kompozycyjnych) dających się jednoznacznie wyodrębnić w strukturze przestrzennej Cmentarza Powązkowskiego. Wytyczona w okresie międzywojennym i zachowana w obecnym stanie Aleja Zasłużonych stanowi jedną z najważniejszych części historycznego układu Cmentarza Powązkowskiego. Ma ona charakter wydzielonego obszaru o charakterze reprezentacyjnym i komemoratywnym oraz pełni szczególną rolę społeczną jako miejsce kultu, jakim społeczeństwo – a szczególnie społeczność miasta Warszawy - darzyło pochowane tam osoby. O wartościach artystycznych Alei decydują wzajemne relacje przestrzenne pomiędzy układem kwater i zagospodarowaniem ich przez pomniki nagrobne oraz ciągiem pieszym, zapewniającym nie tylko komunikację, ale też perspektywę widokową na całość założenia. Wiązanie struktur nagrobków z kontekstem architektonicznym ściany katakumb nadaje natomiast Alei wartości wnętrza urbanistycznego. Ponadto wyjątkowy charakter Alei Zasłużonych tkwi w niepowtarzalnym i zróżnicowanym rytmie nagrobków o zmiennej skali. Walory artystyczne i plastyczne stanowią także poszczególne mogiły, które częstokroć były projektowane przez znamienitych plastyków epoki i stanowią przegląd stylistyki sepulkralnej od czasów przedwojennych po lata 70. XX (i późniejsze). Obszar ten ponadto jest cenny w wymiarze historycznym ze względu na ciągłość sposobu zagospodarowania – jako miejsca pochówków znanych i zasłużonych osób o znaczeniu ponadlokalnym. Spoczywa tu wielu wybitnych Polaków działających we wszystkich gałęziach nauki, sztuki i kultury, oświaty i techniki.