Wspomnienie prof. Jana Tajchmana

środa, 30 grudnia 2020 10:35

Z dużym smutkiem przyjąłem wiadomość o śmierci profesora Jana Tajchmana, znanego konserwatora architekta, także historyka technik budowlanych i historyka architektury. Profesor wychował liczne grono uczniów. Przez dziesięciolecia przekazywał wszystkim fascynację zabytkami.

Wiadomość ta jest dla mnie szczególnie przykra. Blisko trzydzieści lat temu pod kierunkiem profesora Jana Tajchmana napisałem pracę dyplomową, obronioną na UMK i nagrodzoną nagrodą im. Jerzego Remera. Był to początek mojej drogi akademickiej, ale i też wieloletniej znajomości z profesorem. Spotykaliśmy się na konferencjach i komisjach konserwatorskich. Podziwiałem jego otwartość i żywotność. To właśnie Jan Tajchman jako pierwszy w Polsce z dawnych stropów i okien uczynił przedmiot studiów historii architektury i wytyczył trwały kierunek badań. Przez wiele lat był zwolennikiem prawdziwej, naukowej konserwacji architektury i stał na straży doktryny konserwatorskiej, co wielokrotnie podkreślał. W ostatnich latach coraz wyraźniej dawał się poznać jako gawędziarz i autor licznych anegdot, fraszek, a nawet wierszy.

Zawsze będę pamiętał prof. Jana Tajchmana jako autorytet i wzór konserwatora.

Rodzinie składam wyrazy współczucia, a współpracownikom i licznym uczniom, aby zawsze pozostał w naszej pamięci.

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków

Budynek administracyjny dawnego zespołu Warsztatów Kolei Nadwiślańskiej wpisany do rejestru zabytków

wtorek, 29 grudnia 2020 10:23

Podjąłem decyzję o wpisie do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego budynku dawnego zespołu zabudowy Warsztatów Kolei Nadwiślańskiej, położonego przy ul. Oliwskiej 14 w Warszawie, z uwagi na zachowane wartości artystyczne, historyczne i naukowe obiektu.

Dawny zespół warsztatów przy ul. Oliwskiej w Warszawie został wzniesiony w związku z budową Kolei Nadwiślańskiej (mławsko-kowelskiej). Główna warszawska stacja kolejowa Kolei Nadwiślańskiej została zbudowana w 1880 r. na Pradze, w dzielnicy Pelcowizna, w rejonie ob. ulicy Oliwskiej. Teren warsztatów zamykał się między ob. ulicami Oliwską, Pobrzańską i ob. Pożarową. W tym czasie na terenie stacji Praga wzniesiono zabudowania techniczne – parowozownie, zabudowania warsztatów kolejowych, magazyny i składy, a także budynki administracyjne. Odznaczały się one spójną stylistyką – były murowane z czerwonej cegły z elementami kamiennymi.

W 1897 r., zgodnie z koncesją, Koleje Nadwiślańskie zostały upaństwowione i włączone do tzw. Nadwiślańskich Skarbowych Dróg Żelaznych (1898). W czasie I wojny światowej, znaczna część taboru ruchomego, inwentarze i dokumentacje została wywieziona do Rosji, część infrastruktury nieruchomej zniszczono w czasie działań wojennych. W dwudziestoleciu międzywojennym na terenie stacji Praga znajdowały się warsztaty naprawcze parowozów osobowych i towarowych oraz wagonów towarowych, ponadto była ona miejscem postoju i przygotowania taboru kolejowego i składów pociągów. Budynek przy ul. Oliwskiej 14 pełnił najprawdopodobniej funkcję domu dla pracowników, być może w pewnym okresie wykorzystywany był jako budynek dyrekcji i biura warsztatów.

W 1939 r. zakłady naprawcze na Pradze zostały włączone w struktury kolei niemieckiej (Ostbahn-Ausbesserungswerke Warschau-Praga). Funkcjonowały one bez zmian do 1943 r., a następnie zostały rozbudowane. W drugiej połowie 1944 r., w związku ze zbliżającym się frontonem wojsko niemieckie większość budynków warsztatów zaminowało i wysadziło w powietrze.

Do czasów współczesnych zachowały się nieliczne przykłady zabudowy zespołu d. Kolei Nadwiślańskiej na stacji Praga, zlokalizowane głównie wzdłuż ul. Oliwskiej pod nr 9, 11B, 12, 14. Ze względu na zniszczenie większości budynków współtworzących dawny zespół Warsztatów Kolejowych nie zdecydowano się na odbudowę warsztatów. Po 1945 r. zachowane budynki zostały zaadaptowane na funkcje mieszkalne i użytkowe, co często wiązało się z ich częściowym przekształceniem.

Budynek przy ul. Oliwskiej 14 to jeden z nielicznych, zachowanych przykładów zabudowy dawnych Warsztatów Kolei Nadwiślańskiej, które wzniesione zostały w II połowie XIX w. Pomimo zmian i przekształceń dokonywanych w budynku po 1945 r. w dalszym ciągu czytelne są najważniejsze cechy charakteryzujące tę zabudowę. Przede wszystkim jest to zastosowanie cegły licowej do opracowania ścian zewnętrznych z bogatym detalem architektonicznym oraz kamiennych rustykowanych cokołów. Nawiązanie do popularnych w II poł. XIX w. form architektonicznych nie pozbawiło jednak budynku indywidualnego wyrazu architektonicznego o wysokiej wartości artystycznej. Na szczególną uwagę zasługuje rozczłonkowanie bryły, zaakcentowanie wejścia poprzez środkowy ryzalit oraz ceglany naczółek, bogata dekoracja otworów okiennych w ryzalitach bocznych. Na tle zachowanej zabudowy dawnych Warsztatów nieruchomość wyróżnia się ponadto centralną lokalizacją, wielkością oraz reprezentacyjnym charakterem wynikającym z funkcji.

Przedmiotowy budynek ma również wysoką wartość historyczną. Wiąże się on z działalnością zniszczonego w 1944 r. Zespołu Warsztatów Kolei nadwiślańskich z II połowy XIX w., które miały zasadniczy wpływ na rozwój kolei na terenie Warszawy oraz rozwój przestrzenny dzielnicy Targówek i Pelcowizna. Do czasów współczesnych zachowały się nieliczne, materialne świadectwa dziejów dawnych zakładów oraz związanych z nimi wydarzeń i postaci, co podnosi wartość przedmiotowej nieruchomości. Jednocześnie należy wskazać, iż w uznaniu wartości zabytkowych zabudowy dawnych Warsztatów Kolei Nadwiślańskiej do rejestru zabytków nieruchomych wpisany został budynek warsztatowy pochodzący z tegoż zespołu położony przy ul. Oliwskiej 11B (decyzja MWKZ z dn. 23.09.2019 r., nr rejestru A-1531). Natomiast remiza (ul. Kiejstuta 1) i budynek administracyjny (ul. Oliwska 12) figurują w wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków.

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków

Nowy wpis do rejestru zabytków – dawna elektrownia Twierdzy Modlin

poniedziałek, 21 grudnia 2020 09:22

Postanowiłem wpisać do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego budynek Elektrowni Centralnej „Narew” położony przy ul. Księstwa Warszawskiego w Nowym Dworze Mazowieckim, z uwagi za zachowane wartości artystyczne, historyczne i naukowe obiektu. Postępowanie przeprowadzone zostało na wniosek organizacji społecznej Ogród Warszawa Stowarzyszenie na rzecz Krajobrazu Kulturowego.

Budynek Elektrowni Centralnej „Narew” usytuowany został na terenie Twierdzy Modlin, w rejonie wału wschodniego półbastionu i wschodniego kleszcza pomiędzy cytadelą a rzeką Narew. Dokładna data budowy elektrowni „Narew” nie jest znana. Przyjmuje się, że budynek został wzniesiony przez Rosjan na przełomie XIX i XX w. lub w pierwszych latach XX w. (ok. 1906). W 1918 r. przeszedł on w ręce wojsk polskich, nie uległ większym uszkodzeniom w czasie I wojny światowej. Najprawdopodobniej wyposażenie elektrowni zostało zdemontowane lub zniszczone, ewentualnie uznano je za przestarzałe i nie wystarczająco wydajne na potrzeby wojska i miasta, ponieważ w 1924 r. w hali głównej elektrowni wykonano fundamenty pod nowe urządzenia. Elektrownia Centralna „Narew” została poświęcona i uroczyście otwarta dn. 24.05.1924 r., w pełni uruchomiono ją dn. 10.06.1924 r. Dostarczała ona prąd dla całego Modlina, zarząd nad nią pełnił Batalion Maszynowy Saperów, a następnie Szkoła Saperów w Modlinie. W hali głównej elektrowni znajdowały się dwie lokomobile stacjonarne (Maschinenfabrik R. Woldf A.G. Magdeburg-Buckau oraz Maschinenfabrik Badenia Weinheim) oraz cztery prądnice, w tym jedna przeniesiona ze zlikwidowanej elektrowni w Rembertowie, tzw. prądnica „rembertowska”. Ponadto w zachodnim skrzydle budynku mieściła się rozdzielnia elektryczna oraz stacja transformatorowa. Elektrownia została zmodernizowana w 1931 r. oraz ok. połowy lat 30. XX w., a prace polegały przede wszystkim na wymianie urządzeń technicznych. W tym czasie lokomobilę „Badenia” zastąpiono silnikiem spalinowym, ustawiono także 2 spalinowe agregaty prądotwórcze, w tym silnik typu 6CF 30/45 6-cylindrowy Diesla z doładowaniem „Wibu” (nowatorska konstrukcja inż. Wicińskiego i Bujaka) produkcji Warszawskiej Spółki Akcyjnej Budowy Parowozów oraz generator produkcji Zakładów Elektrotechnicznych Rohn-Zieliński SA Licencja Brown Boveri. Zmiany urządzeń technicznych i ich wymagań technicznych wymagały budowy nowej i adaptacji istniejącej zabudowy dla pomieszczenia zbiorników na paliwo (budynek u podnóża skarpy, korytarz w galerii skarpowej półbastionu), wykonania podziemnych rurociągów (w hali głównej i pomiędzy budynkiem a zbiornikami paliwa) oraz montażu kominów wyprowadzających spaliny (przy zachodniej elewacji oraz wolnostojący na murowanej podstawie od strony wschodniej (ob. nie istnieje). W skrzydle zachodnim wydzielono pomieszczenie urządzeń technicznych, obsługi agregatów i lokale socjalno-bytowe z węzłem sanitarnym (parter) oraz pomieszczenia urządzeń techniczno-ruchowych, warsztaty i biura dla dozoru technicznego (piętro). Elektrownia funkcjonowała do lat 50. XX w., a następnie utrzymywana była jako rezerwa strategiczna. Od lat 60. lub 70 . XX w. pomieszczenia elektrowni wykorzystywane były jako magazyn sprzętu i materiałów budowlanych. Obecnie budynek pozostaje nieużytkowany.

Budynek Elektrowni Centralnej „Narew” położony przy ul. Księstwa Warszawskiego w Nowym Dworze Mazowieckim to unikatowy przykład zachowanej do czasów współczesnych elektrowni z pierwszej połowy XX w., zaprojektowanej na potrzeby wojska i wykorzystywanej do lat 50. XX w. Pomimo stosunkowo niewielkich gabarytów, oraz lokalizacji poza ścisłą zabudową Twierdzy, otrzymała ona dekoracyjne opracowanie elewacji, z bogatym detalem architektonicznym w postaci boniowanych przypór, rozbudowanego gzymsu wieńczącego z belkowaniem, dekoracyjnej oprawy otworów okiennych i drzwiowych. Ukształtowanie bryły, jej proporcje oraz wykorzystanie tradycyjnych rozwiązań architektonicznych doskonale wpisuje się w koncepcję zabudowy Twierdzy Modlin realizowaną przez Rosjan, a następnie kontynuowaną w nieco zmienionej formie przez Wojsko Polskie. Jednocześnie elektrownia otrzymała indywidualny charakter dzięki zastosowaniu pełnego tynkowania elewacji oraz poprzez wprowadzenie dużych otworów okiennych (obecnie zamurowanych, ale w dalszym ciągu czytelnych na elewacji). Zastosowanie płytek ceramicznych w pomieszczeniach technicznych, wprowadzenie lamperii, otwartej konstrukcji więźby miało nie tylko charakter praktyczny, ale jest również świadectwem dbałości o jakość wykończenia wnętrz i wzajemne relacje wizualno-przestrzenne hali i zachodniego skrzydła. Bryła budynku utrwalona została w albumie pamiątkowym Modlina z 1924 r. i stanowi istotny element wizualny prawego brzegu Narwi w rejonie wału wschodniego półbastionu i wschodniego kleszcza przy cytadeli.

Wartość historyczna budynku wiąże się z dziejami Twierdzy Modlin oraz jest świadectwem postępu technicznego dokonującego się na początku XX w., a szczególnie w dwudziestoleciu międzywojennym. Elektrownia Centralna „Narew”, po krótkim remoncie została uroczyście otwarta i uruchomiona w 1924 r. zapewniając energię elektryczną dla całej Twierdzy. O znaczeniu budynku świadczy także wprowadzenie wówczas nowoczesnych, a obecnie unikatowych w skali kraju urządzeń technicznych, szczególnie zaś lokomobilowej maszyny parowej oraz silnika spalinowego wraz z generatorami i systemem „Wibu”. Budynek wiąże się również z dziejami jednostek i organizacji wojskowych - Batalionu Maszynowego Saperów, a następnie Szkoły Saperów w Modlinie.

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków