Kolejny „świdermajer” trafił do rejestru zabytków

czwartek, 17 grudnia 2020 13:04

Wpisałem do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego willę „Kazimierzówka”, wzniesioną na pocz. XX w., położoną przy ul. Trawiastej 16 w Warszawie, w dzielnicy Wawer, z uwagi na zachowane walory artystyczne, historyczne i naukowe obiektu. Postępowanie w przedmiotowej sprawie przeprowadzone zostało na wniosek właściciela obiektu.

Osiedle Anin powstało w wyniku parcelacji majątku rodziny Branickich. W 1909 r. rozparcelowano część terenu zwanego Aninem na cześć małżonki Branickiego, Anny z Potockich. Do 1914 r. na terenie Anina wytyczono 200 działek mieszkaniowych (letniskowych), w tym 8 przeznaczonych na park miejski. Dominowała zabudowa drewniana, willowa, najczęściej o jednej kondygnacji z poddaszem, z charakterystyczną bogatą dekoracją snycerską. W dwudziestoleciu międzywojennym Anin stał się jedną z popularniejszych miejscowości podmiejskich w sąsiedztwie Warszawy, szczególnie wśród inteligencji, artystów i wojskowych. Na terenie osiedla mieszkali m.in. Julian Tuwim, Konstanty Ildefons Gałczyński czy Jerzy Zaruba.

Nieruchomość przy ul. Trawiastej 16, (d. Al. Leśna 10, ul. Kościelna 5), d. nr hip. 33, została zakupiona w 1910 r. przez Edwarda Kleina. Usytuowaną w głębi posesji drewnianą willę wzniesiono przed 1914 r. (w 1910 r. lub w latach 1911-1912). Prawdopodobnie przed 1918 r. nieruchomość została zakupiona przez Kazimierza Sławińskiego, który nadał jej nazwę „Osada Kazimierzówka”. W czasie wojny polsko bolszewickiej w związku z bliskością frontu, w budynku mieściło się dowództwo I Pułku Szwoleżerów, kierowane przez płk. Gustawa Orlicz-Dreszera (do 1921). W 1935 r. willa została sprzedana Leonardowi i Stefanii Ruśkiewiczom, obecnie pozostaje w rękach prywatnych. Przed 1945 r. budynek został rozbudowany o parterową dobudówkę, po II wojnie światowej wzniesiono murowany aneks od strony północno wschodniej, a pierwotna duża działka została podzielona na mniejsze i zabudowana.

Budynek przy ul. Trawiastej 16 posiada istotne walory artystyczne jako indywidualnie zaprojektowane dzieło drewnianej architektury letniskowej wzniesione na początku XX w. Jest to ciekawy przykład połączenia stylistyki nadświdrzańskich willi o szalowanych elewacjach z zaakcentowanymi elementami konstrukcji, z architekturą zakopiańską, czytelną m.in. w dekoracji wysuniętych przed lico elewacji krokwi, wsporników (podpławnic), a szczególnie w dekoracji ganku, o charakterystycznym detalu z założonych na łuku belek (nawiązujących do zamkniętych łukiem otworów okien i drzwi, tzw. psów) i w opracowaniu balustrad.

Niewielkie ingerencje dokonywane wewnątrz budynku pozwoliły na zachowanie czytelnego układu funkcjonalno-przestrzennego oraz pierwotnej aranżacji i wystroju, którym są piece ceramiczne, sztukaterie, stolarka drzwiowa wraz z odrzwiami, klatka schodowa, podłoga z desek. O ile jednak zewnętrzna forma czerpie z architektury ludowej, o tyle wewnętrza budynku urządzono zgodnie z popularną jeszcze wówczas estetyką secesyjną. Pomimo zastosowania rozwiązań stylistycznych typowych dla zabudowy miejskiej z początku XX w., w przypadku przedmiotowego budynku stanowią one integralny element wystroju, a jednocześnie świadectwo ówczesnego gustu i oczekiwań odbiorców. Rozplanowanie przestrzeni stanowi ponadto konsekwencję letniskowego charakteru budynku, który pierwotnie przeznaczony był do czasowego korzystania.

Willa przy ul. Trawiastej 16 jest ponadto świadectwem rosnącej na początku XX w. popularności terenów uzdrowiskowych sąsiadujących od strony południowo-wschodniej z Warszawą, usytuowanych pomiędzy korytem Wisły a dawnymi borami mazowieckimi. Przedmiotowy budynek to jeden z pierwszych domów letniskowych wzniesionych na terenie osiedla mieszkaniowego Anin. Jego gabaryty, konstrukcja oraz forma architektoniczna odzwierciedlają uzdrowiskowy charakter osiedla oraz są pochodną ówczesnych ograniczeń budowlanych, narzucających gabaryty (jedna kondygnacja z poddaszem) oraz technologię (konstrukcja drewniana). Budynek jest jednocześnie jedną z niewielu istniejących do czasów współczesnych willi drewnianych z pierwszego etapu rozwoju osiedla Anin, o wysokim stopniu zachowania oryginalnej substancji budowlanej (w warstwie zewnętrznej oraz wewnątrz budynku). Ponadto dzieje budynku wiążą się z postacią mieszkającego w willi do 1921 r. płk. Gustawa Orlicz Dreszera i sztabu dowodzącego 1 Pułkiem Szwoleżerów w czasie wojny polsko-bolszewickiej, a historyczny walor podnoszą dodatkowo widoczne na południowej elewacji ślady pocisków.

Ze względu na oryginalność substancji zabytkowej oraz widoczne walory artystyczne i estetyczne budynek stał się scenografią licznych produkcji filmowych, m.in. w serialu „Białe tango” (1982), w filmach „Kronika Wypadków Miłosnych” Andrzeja Wajdy (1986) czy „Tulipany” Jacka Borcucha (2005).

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków

Nowy wpis do rejestru zabytków – willa własna Jana Koszczyc Witkiewicza przy ul. Naruszewicza 20 w Warszawie

środa, 16 grudnia 2020 09:56

Podjąłem decyzję o wpisie do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego budynku mieszkalnego wraz z terenem posesji, będącego dawniej willą własną architekta Jana Koszczyc Witkiewicza, wzniesioną w latach 1938-1939, ukończoną po 1945 r., położoną przy ul. A. Naruszewicza 20 w Warszawie, z uwagi na zachowane wartości historyczne, artystyczne i naukowe obiektu.

Pierwszymi właścicielami działki o dawnym numerze hipotecznym 9741, obecnie Naruszewicza 20, na początku lat 30. XX w. zostali Jan i Henryka Witkiewiczowie, którzy przeznaczyli ją pod zabudowę mieszkaniową. Budynek został zaprojektowany przez Jana Koszczyc Witkiewicza w 1938 r., jak dom wielorodzinny o 5 lokalach mieszkalnych, przeznaczony dla rodziny oraz krewnych architekta. Tego samego roku rozpoczęto budowę, którą przerwał wybuch II wojny światowej. Budynek w stanie surowym przetrwał do 1944 r., uległ uszkodzeniu w wyniku działań prowadzonych w czasie Powstania Warszawskiego. W 1946 r., na podstawie umowy pomiędzy właścicielami Janem Witkiewiczem i spadkobiercami Henryki Heleny Witkiewiczowej oraz Centralą Handlową Przemysłu Chemicznego, nieruchomość została oddana Centrali w zarząd i użytkowanie (część lokali) w zamian za „odbudowę i ukończenie” budynku i garażu. Lokale, z wyjątkiem zajmowanych przez właścicieli budynku, przeznaczone miały być na potrzeby pracowników Centrali. W 1947 r. przygotowany został projekt (plan) ukończenia i odbudowy budynku przy ul. Naruszewicza 20, aut. inż. Anny Słupskiej. Jak wynika z adnotacji oraz wpisów do dziennika budowlanego projekt i realizacja budowy na każdym etapie konsultowana była z Witkiewiczem. W projekcie z 1949 r. dokonano nieznacznych zmian polegających m.in. na rezygnacji z tarasu w przyziemiu, zmianie podziałów okiennych i wielkości okien na poddaszu od strony południowej i od strony zachodniej, zróżnicowaniu wysokości dachu. Ponadto zaprojektowany został garaż wraz ze ścianą parawanową łączącą go z budynkiem mieszkalnym. W 1960 r. opracowano projekt wstępny kolorystycznego opracowania elewacji, zgodnie z którym obramienia okienne i narożniki ścian oraz gzymsy kordonowe i wieńczące zostały zaakcentowane za pomocą cegły klinkierowej, elewacje zaś pomalowano na kolor jasnobeżowy. W latach 90. XX w willa została zwrócona prawowitym właścicielom.

Wartość historyczna budynku wiąże się przede wszystkim z sylwetką cieszącego się wysokim uznaniem architekta Jana Koszczyc Witkiewicza, który od 1925 r. mieszkał i tworzył w Warszawie, autora m.in. budynku Szkoły Głównej Handlowej. Obiekt, zaprojektowany jako własny dom rodzinny architekta, nosi cechy charakterystyczne dla projektów budynków mieszkaniowych autorstwa Witkiewicza, stanowi jednocześnie świadectwo dziejów tej części Mokotowa oraz koncepcji urbanistycznej przewidującej niską, jedno- lub wielorodzinną zabudowę z zielenią, a także rosnącego prestiżu tej części miasta. Historia budynku, jego koncepcji architektonicznych, budowy przerwanej przez działania wojenne oraz przeciągający się proces powojennej odbudowy doskonale odzwierciedla trudności w dziedzinie budownictwa mieszkaniowego w Warszawie po wojnie, a także trwałości rozwiązań architektonicznych rozpowszechnionych w dwudziestoleciu międzywojennym.

Dom własny wybitnego architekta Jana Koszczyc Witkiewicza jest ponadto cennym przykładem modernistycznego budynku wielorodzinnego, który wpisuje się w willową zabudowę wznoszoną pod koniec lat 30. XX w. między ul. Puławską a Al. Niepodległości. Proporcje i bryła budynku, pomimo wprowadzanych zmian na etapie koncepcyjnym oraz po 1945 r. zachowują oryginalny charakter, a kontrast pomiędzy statycznym w odbiorze opracowaniem elewacji północnej z rozbudowaną kompozycją elewacji południowej w dalszym ciągu pozostaje czytelny. Zaprojektowane w latach 60. XX w. opracowanie elewacji nawiązuje do pierwotnej koncepcji architekta z 1938 r. i wykorzystuje charakterystyczne dla projektów Witkiewicza zestawienia tynkowanych ścian i klinkieru. Zachowany w znacznym stopniu układ funkcjonalno-przestrzenny lokali mieszkalnych i klatki schodowej o minimalistycznym wystroju z zachowaną metalową balustradą i posadzką z lastriko, stanowią elementy pierwotnej koncepcji architektonicznej budynku, czytelnej na zachowanych projektach z lat 30. i 40. XX w. Bogata dokumentacja projektowa i budowlana budynku pozwala ponadto prześledzić proces stopniowego przekształcania jego formy architektonicznej i wystroju, w zależności od zmieniających się potrzeb, możliwości ekonomicznych oraz preferencji artystycznych użytkowników.

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków

Kościół pw. św. św. Piotra i Pawła przy ul. Nowogrodzkiej 51 w Warszawie wpisany do rejestru zabytków

poniedziałek, 14 grudnia 2020 15:36

Podjąłem decyzję o wpisie do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego budynku Kościoła św. św. Piotra i Pawła, położonego przy ul. Nowogrodzkiej 51 w Warszawie, wraz z ogrodzeniem posesji i fragment muru z reliktem d. kostnicy i stacjami Drogi Krzyżowej oraz historyczny teren dawnego Cmentarza Świętokrzyskiego i Parafii św. Barbary w granicach ww. ogrodzenia, z uwagi na zachowane wartości artystyczne, historyczne i naukowe obiektu. Postępowanie przeprowadzone zostało na wniosek Archidiecezji Warszawskiej.

Cmentarz Świętokrzyski wytyczono w 1781, a do 1783 wzniesiono kaplicę przycmentarną pw. św. Barbary, zachowaną do dziś. Ograniczona obszarowo nekropolia na Koszykach osiągnęła w 1823 r. liczbę 100 tys. pochówków. W 1836 r. ostatecznie zakazano dalszego grzebania zmarłych. Opuszczone miejsce popadało w ruinę, w 1860 r. cmentarz likwidowano. Po ekshumacjach, część mogił przeniesiono w sąsiedztwo kaplicy św. Barbary a tablice wmontowano w mur, rozbierając stopniowo katakumby, teren zaś uporządkowano i obsadzono drzewami.

Powyższe działania dały początek założonej w 1866 r. parafii, z pierwszą siedzibą w wyremontowanej kaplicy św. Barbary i z nowo wybudowaną parterową plebanią na terenie przylegającym do ul. Nowogrodzkiej. W latach 1883-1886 wzniesiony został kościół pw. św. św. Piotra i Pawła. Równocześnie wybudowano wikariatkę (1884), a po 1886 roku stacje Drogi Krzyżowej przy murze cmentarnym i Mauzoleum Przeździeckich. Dawne kostnice przekształcono w stróżówki, z których do dziś przetrwały jedynie narożne relikty budynku zachodniego, a w podwórzu wikariatu rozbudowano oficynę mieszkalną. Wymianę muru na ażurowe ogrodzenie metalowe zakończono w początku XX wieku, z pominięciem odcinka północnego i wschodniego. W l. 30 XX w. w otoczeniu założenia, na części gruntów kościelnych wzniesiono Dom Akcji Katolickiej.

Do znaczących zniszczeń w obrębie zespołu doszło już we wrześniu 1939 r. w wyniku eksplozji amunicji zmagazynowanej na terenie przykościelnym. Do 1944 r. dokonano napraw uszkodzonych budynków. W grudniu 1944 r. kościół został wysadzony w powietrze, w wyniku czego uszkodzeniu uległ dach i wnętrze kaplicy, którą odnawiano etapami. Kościół parafialny odbudowano w l. 1946-1975. Jednocześnie dobudowa nowego skrzydła do d. Domu Akcji Katolickiej w l. 50. wymusiła przesunięcie granic założenia i likwidację północno-wschodniego narożnika posesji wraz ze stosunkowo dobrze zachowaną kaplicą Przeździeckich. W następstwie powyższych przekształceń w l. 1958-1959, po korekcie układu komunikacyjnego, odtworzono ogrodzenie posesji w nowym przebiegu wraz z rekompozycją części stacji Drogi Krzyżowej.

Obecna zmodernizowana forma kościoła św. św. Piotra i Pawła stanowi indywidualną kreację arch. Stanisława Marzyńskiego. Architekt projektując świątynię na nowo, utrzymał w dużym stopniu obrys ścian fundamentowych i fragmenty przyziemia, determinujące ogólną koncepcję rzutu i bryły, co stanowi o historycznej ciągłości budowli, nie tylko w sensie historycznym ale i architektonicznym. Projekt świątyni czerpie z różnych wzorców historycznych, w tym szczególnie czytelne są inspiracje katedrą florencką Santa Maria del Fiore. Powyższy wzorzec przejawia się w monumentalnej formie kopuły a także w zarysach kompozycji fasady. Odbudowany obiekt, oparty na zupełnie innych założeniach estetycznych niż świątynia XIX-wieczna, ale respektujący jej dawny układ i dominanty jest budowlą górującą nad okoliczną zabudową, dorównującą gmachowi przedwojennemu skalą i rozpoznawalnością sylwetki. Powyższe cechy czynią z kościoła udane przedsięwzięcie odbudowy stolicy. Ponadto świątynia , podobnie jak cała posesja parafialna dokumentuje historię wojennych zniszczeń, a zwłaszcza świadomej, celowej i planowej eliminacji zabytków architektury Warszawy przez niemieckiego okupanta oraz trudu zachowania jej ciągłości historycznej, funkcjonalnej i symbolicznej w okresie powojennym.

Zawężona po 1945 r. zabytkowa posesja przykościelna, o granicach pokrywających się w większości z jej XVIII-wiecznym kształtem, od czasu erygowania parafii aż do lat 50. XX w. oparła się rekompozycji i przekształceniom funkcjonalnym, ulegając zawężeniu dopiero w okresie powojennych interwencji urbanistycznych. Posesja posiada również wartość jako cenna pamiątka po dawnym cmentarzu na Koszykach, będącym pierwszym terenem pochówku wytyczonym poza granicami ówczesnego miasta. Powstanie nowych odległych nekropolii poza terenami zamieszkałymi, wbrew dotychczasowemu obyczajowi, niezwiązanych z miejscami kultu, miało na celu odciążenie miejskich cmentarzy przykościelnych i stworzenie bardziej sanitarnych warunków pochówku. Skala powojennych przekształceń, mimo utraty wartościowego mauzoleum, nie rzutuje w sposób istotny na wartości historyczne i dokumentacyjne założenia jako całości. Utrzymany został charakter posesji przykościelnej, zieleni, walory estetyczno-kompozycyjne ogrodzenia, a wygląd i struktura elementów starannie odtworzone na wtórnych odcinkach z miejscowym wykorzystaniem zachowanej substancji zabytkowej. Potwierdza to, iż teren posiada walory zabytkowe tak w warstwie niematerialnej (historyczny dokument rozwoju cmentarza i parafii oraz jej rozbudowy) jak i materialnej (zachowanie licznych komponentów zagospodarowania posesji w sposób uczytelniający jej historyczny charakter). Jednym z najbardziej wartościowych zabytkowych elementów zagospodarowania jest zespół stacji Drogi Krzyżowej. Są to jedyne komponenty architektonicznej koncepcji założenia z lat 1883-1887 dające w małej skali wyobrażenie o formie architektonicznej niezachowanych, pokrewnych stylowo ceglanych budowli kościoła i mauzoleum. Walory formy i jej skromnego ornamentalnego opracowania, malownicze zróżnicowanie materiałowe ozdobnych wątków ceglanych, szkliwionej ceramiki i piaskowca świadczą o wysokich walorach estetycznych kaplic. Wartość dokumentacyjną posiada także ogrodzenie, w którym zachowały się ślady nieistniejących i translokowanych elementów (zabudowy, bram). Różnice stylistyczne i strukturalne rozwarstwienia wątku ceglanego stanowią świadectwo stopniowej eliminacji obmurowania, zmian charakteru posesji i jej bezpośredniego otoczenia.

prof. dr hab. Jakub Lewicki
Mazowiecki Wojewódzki
Konserwator Zabytków